იესო ქრისტე, რომაელი იმპერატორები და ტიტული Kyrios

ტიტული kyrios-ის აბსოლუტური ფორმის* წარმოშობასთან დაკავშირებით, რომელიც განსაკუთრებით ხშირად იესო ქრისტეს მიმართ მოციქული პავლეს წერილებში გამოიყენება, ტრინიტართა შორის რამოდენიმე ერთმანეთს შორის კონკურირებადი მოსაზრება არსებობს. ერთ-ერთი სკოლა მხარს უჭერს მოსაზრებას, რომ ქრისტიანები იესოს წოდება kyrios-ით, რომაელი იმპერატორის თაყვანისცემის კულტთან დაპირისპირების მიზნით მიმართავდნენ, რომელსაც ამავე ტიტულით განადიდებდნენ თითქოსდა რელიგიური აზრით, როგორც ღვთაებას. აქედან ასეთ დასკვნას აკეთებენ, რომ როდესაც იესოს "უფალს" უწოდებდნენ, ამით მას ღმერთს, მამას უტოლებდნენ.

გამორიცხული არაა, რომ ქრისტიანების აზროვნებაში ქრისტეს ძალაუფლება იმპერატორების ძალაუფლებას უპირისპირდებოდა. მაგრამ რომის იმპერიის ისტორია არ იძლევა საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ თავად იმპერატორებისათვის და მათი დაახლოებული პირებისათვის პირველ საუკუნეში ტიტული რელიგიურ ხასიათს ატარებდა. ჩვენ დავინახავთ, თუ იესოს თანამედროვე იმპერატორები რატომ ამბობდნენ უარს იმაზე, რომ მათთვის ამ ტიტულით მიემართათ. ასევე დავინახავთ, რომ იუდეველთა უმეტესობა კერპთაყვანისმცემლობად არ მიიჩნევდა იმპერატორის ასეთი ტიტულით განდიდებას. მოგვიანებით, როდესაც კეისრებმა საბოლოოდ მიიღეს ეს ტიტული, ქრისტიანებს სავსებით საფუძვლიანი მიზეზები ჰქონდათ იმისათვის, რომ უარი ეთქვათ მათი ტიტული kyrios-ით მოხსენიებაზე პატრიოტული ცერემონიების დროს, რადგან მათ უკვე ჰყავდათ ერთი kyrios-ი, იესო ქრისტე.

ტიტულის ისტორია რომის იმპერიაში

იქიდან გამომდინარე, რომ კეისრების შესახებ ძირითადად ლათინურ ენაზე წერდნენ, საჭიროა განვსაზღვროთ, თუ რომელი ლათინური ეკვივალენტი შეესაბამება ბერძნულ kyrios-ს. ვულგატიდან და სხვა წყაროებიდან ჩვენ ვასკვნით, რომ ესაა სიტყვა dominus. საერო ისტორიკოსები ერსულოვნად ამტკიცებენ, რომ ტიტული dominus იმ დროს აღწერდა მფლობელის მონების/საკუთრების მიმართ დამოკიდებულებას, და თავისუფალი რომაელები ერიდებოდნენ ამგვარად ვინმეს მოხსენიებას, მათ შორის კეისრებისაც. როგორც ჩანს, აზრობრივად უფრო ახლობელ ბერძნულ ეკვივალენტს წარმოადგენდა despotes, რომელიც თავდაპირველად ასევე doulos-ის (მონა) მკაცრ კორელიატს წარმოადგენდა, რის გამოც თავისუფალი ბერძნებისათვის შესაძლოა შეურაცხმყოფელი ყოფილიყო მისი ჩინოვნიკების მიმართ გამოყენება. 

Kyrios-ი წარმოებულია kyros-დან (ავტორიტეტი, ძალაუფლება, კანონიერი ძალა), რის გამოც თავდაპირველად ნაკლებად ასოცირდებოდა მონობასთან და თავისუფლად გამოიყენებოდა კლასიკურ ბერძნულში. მოგვიანებით კი მან მაინც შეიძინა მონის ბატონის მიმართ დამოკიდებულების კონოტაცია. მაგალითად, თავისუფალ ადამიანს kyrios autos eauton (თავისი თავის ბატონი) უწოდებდნენ. შემდგომ, როდესაც იმპერატორებმა ტიტული dominus მიითვისეს, ბერძნულენოვნები ეკვივალენტებად იყენებდნენ როგორც despotes, ასევე kyrios, მაგრამ მეორეს - უფრო, რადგან მას მონობასთან ნაკლები ასოციაცია ჰქონდა.

იმპერიის დამყარებისას (ძვ. წ. 27 წელი) რომაელები უკვე აღარ გრძნობდნენ თავს ისე თავისუფლად, მიუხედავად ოქტავიანე ავგუსტუსის სახელმწიფო თეორიისა, რომელიც საკუთარ თავს პრინცეპს-ს (პირველი თანასწორთა შორის) უწოდებდა, რადგან არ სურდა მონარქი გამხდარიყო. პრინციპატი იურიდიულად გულისხმობდა, რომ იმპერატორი ძალაუფლებას ხალხისაგან იღებდა, მაგრამ ფაქტობრივად ეს სიმართლისაგან შორს იყო. სახელმწიფო წყობის ასეთი ცვლილება ნიადაგს ამზადებდა მომავალში იმპერატორის ტირანიისათვისა და მის მიერ ტიტული dominus (despotes/kyrios) მითვისებისათვის.

ავგუსტუსი და ტიბერიუსი - პირველი ორი იმპერატორი, რომელთა დროსაც ცხოვრობდა და ასწავლიდა ჩვენი უფალი იესო - მკაცრად ახშობდნენ მათთვის ამ ტიტულის მითვისების მცდელობებს, რადგან არ სურდათ მონათმფლობელურ წყობაზე ყოფილიყო გაკეთებული რაიმე მინიშნება. ის, თუ ისტორიკოსები როგორ აღწერენ მათ პოზიციას, გვეხმარება გავიგოთ სიტყვის სემანტიკა რომაელთა ენაზე ქრისტიანობის ჩამოყალიბების პერიოდში. აი რას წერდნენ ოქტავიანე ავგუსტუსზე:

მას წოდება «მეუფე»-სი ყოველთვის ეშინოდა როგორც შეურაცხმყოფელისა და სირცხვილისა. როდესაც მისი თანდასწრებით სანახაობისას მიმიურმა მსახიობმა სცენიდან წარმოთქვა: "ო კეთილო და სამართლიანო მეუფევ [dominus]!" - და ყველა ადგილებიდან წამოხტა და ტაში დასჭექა, თითქოსდა პირადად მასზე იყო საუბარი, მან მოძრაობითა და მზერით მაშინვე დააწყნარა შეუფერებელი პირფერობა, მეორე დღეს კი მაყურებლები გაკიცხა მკაცრი ედიქტის სახით. ამის შემდგომ ის საკუთარ შვილებსა და შვილიშვილებსაც კი არ აძლევდა უფლებას, არც ხუმრობით და არც სერიოზულად ეწოდებინათ მისთვის მეუფე [dominus], და ერთმანეთს შორისაც კი აუკრძალა მათ ამ პირფერული მიმართვების გამოყენება. -  გაიუს სვეტონიუს ტრანკვილიუსი, ავგუსტუსი. პარაგრაფი 53  

ერთხელ, როდესაც ერმა ავგუსტუსს "მეუფე" [despotes] უწოდა, მან არა მარტო აუკრძალა ყველას ამ ფორმით მისთვის მიმართვა, არამედ ასევე ძალიან გულდასმით მიადევნა თვალყური თავისი ბრძანების შესრულებას. - დიონ კასიუსი (დაახ. 229), Historia Romana, წიგნი 55, პარაგრაფი 12

მის შვილობილზე და მემკვიდრეზე ტიბერიუსზე, იგივე ორი ისტორიკოსი შემდეგნაირად საუბრობს:

მას იმდენად ეზიზღებოდა მლიქვნელობა, რომ ის თავის საზიდართან ახლოს არცერთ სენატორს არ უშვებდა, არც მისასალმებლად და არც სხვა საქმეზე. როდესაც ერთ კონსულარს, პატიების თხოვნისას, მისთვის ფეხებში ჩავარდნა სურდა, ის იმხელაზე გახტა მისგან, რომ ზურგზე დაეცა. როდესაც საუბრისას ან მოხსენებისასაც კი ესმოდა პირფერობა, ის მაშინვე სიტყვას აწყვეტინებდა მოსაუბრეს, კიცხავდა და მაშინვე შეუსწორებდა. ერთხელ როდესაც ვიღაცამ მიმართა სიტყვით «მეუფე» [dominus], მან მაშინვე განაცხადა, რომ მეტად ასე აღარ შეურაცხეყოთ ის. - გაიუს სვეტონიუს ტრანკვილუსი, ტიბერიუსი, პარაგრაფი 27

იგი ხშირად ამბობდა: «მე მონებისთვის მეუფე [despotes] ვარ, ჯარისკაცებისთვის იმპერატორი, ყველა დანარჩენისთვის კი პრინცეპსი». - დიონ კასიუსი, Historia Romana, წიგნი 57, პარაგრაფი 8

ეს მაგალითები იმაზე მოწმობენ, რომ: 

• ადრეული პრინციპატის ეპოქაში ტიტული dominus-ი გამოიყენებოდა როგორც პირფერული მიმართვა [1];  
• ხალხში ის იმპერატორთან ასოცირდებოდა, მისი სპეციალური დირექტივების გარეშე;
• პირველი ორი იმპერატორი არ მიესალმებოდა მათდამი ასეთი სახით მიმართვას [2];  
• ტიტული ატარებდა არა რელიგიურ, არამედ სოციალურ-პოლიტიკურ ხასიათს, რადგან იმპერატორებს არ სურდათ მონათმფლობელებთან ასოცირება. 

კალიგულა (37-41), რომელმაც ტიბერიუსი შეცვალა, თავისუფლად იღებდა საკუთარი თავის მიმართ ტიტულებით despotes/kyrios მიმართვებს, როგორც იუდეველი ფილოსოფოსი და რელიგიური მოღვაწე ფილონ ალექსანდრიელი ადასტურებს, რომელზეც მოგვიანებით ვისაუბრებ. ნერონს (54-68), პავლე მოციქულის თანამედროვეს, ბერძნულენოვანი ნაცვლები პალესტინაში ოფიციალურად მოიხსენიებდნენ წოდებით kyrios [3]. დომიციანეს (81-96) ზოგიერთი dominus et deus (მბრძანებელი და ღმერთი) უწოდებდნენ [4]. ტიტული dominus იმპერატორის მიმართ მიღებული ტრაიანეს (98-117) დროს გახდა, რომელსაც პლინიუსი წერილებში 70-ზე მეტჯერ უწოდებს ასე. ანტონიუს პიუსის დროს (138-161) ტიტული პირველად იქნა დატანილი მონეტებზე, ოფიციალური კი დიოკლიტიანეს (284-305) დროს გახდა, რომლის მმართველობისასაც აღინიშნა დომინატის - მმართველობის აშკარად მონარქიული ფორმის დამყარება.

ღვთისმოსავი იუდეველების დამოკიდებულება ტიტულის მიმართ

ვინაიდან და რადგანაც რომის იმპერიის სხვადასხვა პროვინციებში (ეგვიპტეში, სირიაში, მცირე აზიაში) ტოტული kyrios ადგილობრივი კულტების გავლენით ხანდახან რელიგიურ კონოტაციას იძენდა, ჩვენთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმის დადგენა, თუ როგორ აღიქვავდნენ მას პროვინცია იუდეაში და საერთოდ იუდაურ კულტურაში. რადგან ზუსტად ამ ატმოსფეროში იყვნენ აღზრდილი მოციქულები, და არ შეიძლება ეს არ ასახულიყო იმაზე, თუ რა მნიშვნელობას დებდნენ ისინი, როდესაც იესოს უწოდებდნენ kyrios.

ზოგიერთები ამტკიცებენ, რომ იუდეველები სიკვდილით დასჯის შიშის გამოც კი არ უწოდებდნენ იმპერატორს kyrios, რადგან მოცემულ ტიტულს ღვთის წმინდა ატრიბუტად მიიჩნევდნენ. ეს მართლაც ასე რომ ყოფილიყო, ეს მართლაც ძლიერი არგუმენტი იქნებოდა. მაგალითის სახით კი ციტირებენ შუასაუკუნეების მართლმადიდებელ მწერალს თეოფილაქტე ბულგარელს (1055–1107), მის კომენტარებს წიგნზე ლუკას 13:1-5:

იუდა გალილეველი, რომლის შესახებაც იგივე ევანგელისტი საქმეების წიგნშიც საუბრობს (5, 37), გათვითცნობიერებული იყო რა თავად რჯულში, ასევე მრავალი სხვა გალილეველიც დაარწმუნა იმაში, რომ მის სწავლებას გაჰყოლოდნენ. ის კი იმას ასწავლიდა, რომ ადამიანებიდან არავის, თვით მეფესაც კი, არ შეიძლება ვუწოდოთო უფალი [kyrios] არც ბუკვალური მნიშვნელობით და არც პატივისცემისა და წყალობის მნიშვნელობით. [5] აქედან გამომდინარე მრავალი მათგანი, იმის გამო, რომ კეისარს უფალს [kyrios] არ უწოდებდნენ, სასტიკად იქნენ დასჯილები. [...]  რადგან მათი წინააღმდეგობა, არ ეწოდებინათ კეისრისათვის უფალი, მთელ იუდეველ ერზე შეიძლებოდა გავრცელებულიყო. - თეოფილაქტე ბულგარელი (1055–1107), Enarratio in Evangelium Luce, cap. XII, ფრაგმენტი.

იოსებ ფლავიუსი, რომელიც მომხდართან ათასი წლით უფრო ახლოს ცხოვრობდა, ამ ყოველივეს ასე აღწერს:

მისი მმართველობისას ერთმა ცნობილმა გალილეველმა, სახელად იუდამ, სირცხვილად გამოაცხადა ის, რომ იუდეველები რომაელთა მოხარკეების მდგომარეობას ეგუებოდნენ და მათ თავის მბრძანებლებად [despotes] მიიჩნევდნენ, ანუ ღმერთის გარდა ასევე ცოდვილ ადამიანებსაც. ის თავის თანამემამულეებს განდგომისაკენ მოუწოდებდა და განსაკუთრებული სექტა ჩამოაყალიბა, რომელსაც არაფერი საერთო არ ჰქონდა სხვა დანარჩენებთან. - ი. ფლავიუსი, იუდაური ომი, წიგნი. 2, თავი 8, პ. 1;  

მეოთხე ფილოსოფიური სკოლის დამაარსებლი იუდა გალილეველი გახდა. ამ სექტის მიმდევრები ყველა დანარჩენში ფარისეველთა სწავლებებს მისდევენ. სამაგიეროდ მათში თავისუფლებისადმი ისეთი სიყვარული შეინიშნება რომელიც ვერაფრით ვერ იქნება შეჩერებული. თავის ერთადერთ ხელმძღვანელად [hegemona] და მბრძანებლად [despoten] ისინი უფალ ღმერთს მიიჩნევენ. სიკვდილს ისინი არაფრად მიიჩნევენ, ისევე როგორც თავისუფლად სწირავენ სასიკვდილოდ მეგობრებსა და ნათესავებს, ოღონდ კი არ აღიარონ მათზე ადამიანური ბატონობა [despoten]. - ი. ფლავიუსი, იუდაური სიძველეები, წიგნი 18, თავი 1, პ. 6.

თეოფილაქტე მთლად ზუსტი არაა, როდესაც იუდას აჯანყებას პილატეს მმართველობის პერიოდს მიაწერს. აჯანყება დაახლოებით ახ.წ. მე-6 წელს მოხდა, პილატე კი ახ. წ. 26 წელს იქნა დანიშნული პროკურატორად. ამ უზუსტობას იმ აზრამდე მივყევართ, რომ თეოფილაქტემ არასაიმედო წყაროზე დაყრდნობით დაწერა ეს. ამითვე შეიძლება აიხსნას მისი მხრიდან იმის მტკიცება, რომ აჯანყებულები უარს ამბობდნენ "[ავგუსტუსისთვის] ეწოდებინათ kyrios", მაშინ როდესაც ფლავიუსი აღწერს მხოლოდ მათ უარს, რომ ის ასეთად ეღიარებინათ, ანუ საქმე შეიძლება ეხებოდა არა იმდენად ტიტულის მისაღებობას, რამდენადაც ხელისუფლების მიმართ დამოკიდებულებას. ეს თანხმობაში მოვიდოდა ავგუსტუსის ნეგატიურ დამოკიდებულებასთან ტიტული despotes მიმართ. [6] მაგრამ ეხლა დავუშვათ, რომ თეოფილაქტე მართალია, და რომ ის უბრალოდ ფლავიუსის ისტორიას ავსებს.

რას ამტკიცებს ეს შემთხვევა? იმას, რომ იუდეველების ძირითადი მასა თავისუფლად მოიხსენიებდა იმპერატორს ტიტულით kyrios. მხოლოდ ანარქისტული დაჯგუფებები ამბობდნენ უარს ამის გაკეთებაზე შერეული რელიგიური და პოლიტიკური მოტივებიდან გამომდინარე. ფლავიუსი წერს, რომ ამით ისინი განსხვავდებოდნენ "ყველა დანარჩენისგან", მათ შორის ფარისეველებისაგან, რომლებიც ცნობილნი იყვნენ რჯულის წედმიწევნით დაცვით.

სხვა ხშირად ციტირებადი შემთხვევა იერუსალიმის დანგრევისას (ახ. წ. 70 წ.) აჯანყებულ ზელოტებთანაა დაკავშირებული. ფლავიუსთან ვკითხულობთ:

მათი სიმტკიცე და უგუნურება ან  სულის სიმტკიცე — როგორც გინდათ ისე უწოდეთ — იმ დროს საერთო გაკვირვებას იწვევდა: ვერანაირი სახის წამებამ და ტანჯვამ, რომელთაც მათ მხოლოდ იმ მიზნით აყენებდნენ, რათა მათ იმპერატორი თავის მბრძანებლად [despotes] ეღიარებინათ, ვერცერთი მათგანი ვერ აიძულა ასეთ დათმობაზე წასულიყვნენ; არცერთი მათგანისაგან არ იყო შესაძლებელი ასეთი აღიარების მოსმენა, არამედ ყველა სრულიად შეურყეველ შეუპოვრობას ინარჩუნებდნენ, თითქოს მათი სხეულები ვერც ცეცხლს გრძნობდა და ვერც სხვა სახის ტანჯვა-წამებას, ხოლო სული კი სიამოვნებას იღებდა ტანჯვისაგან. ყველაზე დიდ გაკვირვებას მაყურებლებში ბავშვები იწვევდნენ, რადგან მათგანაც კი არავინ არ დაჰყვა იმას, რომ იმპერატორი თავის მბრძანებლად [despotes] ეღიარებინა. ამგვარად სულის სიმტკიცე იმარჯვებდა ხორციელ სისუსტეზე. - იოსებ ფლავიუსი, იუდაური ომი, წიგნი 7, თავი 10, პ.1.

და ისევ, თუ იყო კიდეც რაიმე სახის ცერემონია, რომელზეც დაპყრობილ ზელოტებს აიძულებდნენ რომ იმპერატორისათვის ეწოდებინათ despotes, ეს მხოლოდ იმას დაადასტურებდა, რომ მცირერიცხოვანი აჯანყებულები უარს ამბობდნენ ეს გაეკეთებინათ, რადგან არ სურდათ რომის პოლიტიკური ძალაუფლების ცნობა. ჩვენ რაიმე სახის რელიგიურ კონტექსტს ვერც კი ვპოულობთ.

როგორც ჩვენ დავინახეთ, იუდეველთა მხოლოდ ფანატიკურად განწყობილი რელიგიურ-პოლიტიკური სექტები მისდევდნენ უკიდურესობებს, დანარჩენები კი თავისუფლად უწოდებდნენ კეისარს kyrios, ისე რომ საკუთარ რელიგიურ გრძნობებთან არ შედიოდნენ წინააღმდეგობაში. ამის დასტურს ფილონ ალექსანდრიელის ნაშრომი De Legatione ad Caium (ელჩობა გაიუსთან) წარმოადგენს. იუდეველების დელეგაცია, რომელშიც ფილონი პირადად იღებდა მონაწილეობას, წარგზავნილი იქნა რათა მოლაპარაკებები ეწარმოებინა გაიუს კალიგულასთან (37-41). ამ პატივმოყვარე კეისარმა, სურდა რა იუდეველთა არასაიმედოობის შესახებ ხმების გადამოწმება, ბრძანა რომ მისი ძეგლი აღემართათ იერუსალიმის ტაძარში - იუდეველთა მთავარ სიწმინდეში. მთელი რომის იმპერიაში იუდეველთა სრულმაშტაბიანი აჯანყების საფრთხე შეიქმნა.

ჰეროდე აგრიპა I-ის წერილის ციტირებისას, ფილონი ერთზე მეტჯერ უწოდებს კალიგულას despotes და kyrios, რითაც აღიარებს მის პოლიტიკურ ბატონობას იუდაზე. ტიტული რომ კეისრისადმი თაყვანისცემის კულტთან ყოფილიყო დაკავშირებული, ასეთი სახით გამოყენება აბსოლუტურად წარმოუდგენელი იქნებოდა მათთვის, ვინც ტაძარს კერპთაყვანისმცემლობისაგან იცავდა.

ამონარიდები Legatione ad Caium-დან

პირველი საუკუნის იუდეველების, იმპერატორის ტიტულის dominus (kyrios/despotes) მიმართ დამოკიდებულების შეჯამებისას, შემდეგი დასკვნები შეიძლება გავაკეთოთ:

• ტიტული აღიქმებოდა როგორც პოლიტიკური, და არა რელიგიური, ამიტომ უკმაყოფილებას მხოლოდ სეპარატისტ-იუდეველებსა და ანარქისტებში იწვევდა, რომლებიც ღვთისმოსაობას იყვნენ ამოფარებულნი;
• იუდეველთა უმეტესობა, ყოველგვარი ჭოჭმანის გარეშე მოიხსენიებდნენ იმპერატორს ამ ტიტულით და ვერავითარ შეუფერებლობას ამაში ვერ ხედავდნენ;
• ყოყმანი შეიმჩნევა dominus-ის ბერძნული ექვივალენტის შერჩევაში, ამიტომ საეჭვოა, რომ იუდეველებისათვის kyrios პირდაპირ ასოცირდებოდა იმპერატორის კულტთან.

ქრისტიანების დამოკიდებულება ტიტულის მიმართ

ტრინიტარებს კიდევ რამოდენიმე მაგალითი მოჰყავთ, რომლითაც ცდილობენ დაამტკიცონ, რომ ტიტული kyrios-ი იესოს ღმერთთან ათანაბრებს. პირველი მათგანი დაკავშირებულია ქრისტიანი მოწამე პოლიკარპეს (დაახ. 155) უართან ეწოდებინა იმპერატორისათვის κύριος καισαρ (უფალო კეისარო). ეს თუ ანტონიუს პიუსის მმართველობისას მოხდა, რომელმაც ტიტული dominus მიიღო, აღწერა სავსებით რეალისტურია. ცერემონიის დანარჩენი ელემენტები - გუნდრუკის აბოლება, კეისრის ფორტუნით დაფიცება - აშკარად რელიგიურ ხასიათს ატარებდნენ და აღნიშნავდნენ თაყვანისცემას, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ ღმერთს ეკუთვნის (მათე 22:21). 

შესაძლოა, რომ თვითონ სიტყვათაწყობა κύριος καισαρ პოლიკარპეს მიერ აღიქმებოდა როგორც კეისრის მიმართ რელიგიური თაყვანისცემა. საჯარო მსხვერპლშეწირვის კონტექსტში ტიტულს შეიძლება ჰქონოდა ასეთი მნიშვნელობა, იმის გათვალისწინებით, რომ ეს მცირე აზიაში ხდებოდა, სადაც იმპერატორის კულტი დრო და დრო მისადმი თაყვანისმცემლობაში გადაიზრდებოდა ხოლმე. მაგრამ მისი შედარება ასევე შეიძლება სახელმწიფოს ერთგულების პოლიტიკურ ფიცთან, რომელსაც თანამედროვე ქრისტიანებიც არ წარმოთქვავენ არავითარ შემთხვევაში. [7] რატომ არ წამოთქვავენ? იმიტომ რომ საკუთარ თავს ერთადერთი მეფისა და უფლის იესო ქრისტეს მონებად მიიჩნევენ, მონა კი არ შეიძლება ორ ბატონს ეკუთვნოდეს. ეს ნათელს ხდის, თუ იუდეველთა უმეტესობა რატომ არ იყო იმის წინააღმდეგი, კეისრისათვის ეწოდებინათ kyrios, ხოლო რევოლუციური განწყობებით მოქმედი ადამიანები კი რატომ მიდიოდნენ სიკვდილზეც კი, ამ ტიტულის წარმოთქმაზე უარის გამო. დიდი ალბათობით, ეს ქრისტიანებისთვისაც პოლიტიკური ნეიტრალიტეტისა და მესიანური სამეფოსადმი ერთგულების საკითხი იყო, და არა თაყვანისცემის აქტი.

სხვა დასკვნა - ესაა ადრექრისტიანული აპოლოგეტის ტერტულიანეს (ახ. წ. 197) სიტყვები, რომელიც რომის ჩინოვნიკებს სწერდა კართაგენში, ქრისტიანობის დაცვის მიზნით: 

ავგუსტუსს, იმპერიის დამაარსებელს, ისიც კი არ სურდა რომ მეუფე (dominus) ეწოდებინათ მისთვის, რადგან ესეც ღვთის კოგნომენია [სახელებიდან ერთ-ერთი]. რა თქმა უნდა, მე შემიძლია იმპერატორს ვუწოდო dominus, მეუფე, ოღონდ ფართოდ გამოყენებულის აზრით, როდესაც მე არ მაიძულებენ წარმოვთქვა სიტყვა dominus, მეუფე, ნაცვლად სიტყვისა Deus, ღმერთი. თუმცაღა, მე თავისუფალი ვარ მასთან მიმართებაში, რადგან მე მხოლოდ ერთი მეუფე მყავს — ყოვლისშემძლე ღმერთი, მარადიული, ზუსტად ის, რომელიც ასევე მისი მეუფეც არის. რა სახითაა მეუფე ის, ვინც ერის მამაა? და საერთოდ, სიყვარულიდან მომდინარე სახელი უკეთესია ვიდრე ძალაუფლებიდან მომდინარე, და ოჯახის თავებს უფრო ხშირად მამებს უწოდებენ, ვიდრე მეუფეებს, domini. [...] პირფერობას თუ სიცრუის არ რცხვენია, როდესაც იმპერატორს ღმერთს უწოდებს, მაშინ დაე მას ბოლოს და ბოლოს უბედურებებისა მაინც შეეშინდეს. დანაშაულია იმპერატორის ღმერთად წოდება მის აპოთეოზამდე. - აპოლოგია, 34.2-4

ადრეული ქრისტიანები, რომლებიც ტეტრაგრამატონის შემცველი სეპტუაგინტით სარგებლობდნენ, არ აიგივებდნენ ტიტულ kyrios-ს ღვთის სახელთან. ტერტულიანე კი ტიტულ dominus ისე აღიქვავდა როგორც ღმერთის, იესოს მამის, ერთ-ერთ სახელს. ამაზე დიდი გავლენა იქონია Vetus Latina-მ (ლათინურმა თარგმანებმა, რომლებიც წინ უსწრებდნენ ვულგატას), სადაც ღმერთის პირადი სახელი შეცვლილი იყო ტიტულით dominus. ეს ნათელი ხდება მისი სხვა წიგნიდან: "რადგან სახელს «ღმერთი», რომელიც მუდამ არსებობდა, ის თავიდანვე იყენებს: თავდაპირველად ღმერთმა შექმნა ცა და მიწა (დაბ. 1,1). შემდეგ კი, სანამ მან არ შექმნა ის, ვის უფლადაც აპირებდა ყოფნას, წერილი მხოლოდ სახელ «ღმერთს» იყენებს: და თქვა ღმერთმა, და შექმნა ღმერთმა, და იხილა ღმერთმა (3), და მანამდე არსად არაა «უფალი». ხოლო როდესაც მან შემოქმედება დაასრულა და, ყველაზე მთავარი, რა თქმა უნდა, თავად ადამიანი შექმნა, ზუსტად ის, რომელსაც უნდა შეეცნო უფალი და მისთვის სახელი მიეცა, აი ამ დროს უკვე წერილმა ღვთის სახელი შეაერთა; აიყვანა ადამი უფალმა ღმერთმა და დაასახლა ედემის ბაღში მის დასამუშავებლად და დასაცავად (2,15)". - (Adv. Herm., 3.5)

ფრაზიდან "რადგან ესეც ღვთის კოგნენომია" გაურკვეველია, ის ტიტულზე უარის მოტივს ავგუსტუსს მიაწერს თუ საკუთარ შეხედულებას გამოხატავს. თუ მოტივს მიაწერს, მაშინ ეს შემდეგნაირად შეიძლება გავიგოთ. ცნობილია, რომ რომაელები მკაცრად მიჰყვებოდნენ წესს, რომლის თანახმადაც იმპერატორის აპოფეოზი (გაღმერთება) მხოლოდ მისი სიკვდილის შემდეგ ხდებოდა. ამიტომ ცუდ ნიშნად ითვლებოდა კეისრის სიცოცხლეში მისი "ღმერთად" მოხსენიება ან სხვაგვარად მისი გაღმერთება. ტერტულიანეს დროს არაფერი შეცვლილა, რადგან იმავე პარაგრაფში ის წერს: "პირფერობას თუ სიცრუის არ რცხვენია, როდესაც იმპერატორს ღმერთს უწოდებს, მაშინ დაე მას ბოლოს და ბოლოს უბედურებებისა მაინც შეეშინდეს. დანაშაულია იმპერატორის ღმერთად წოდება მის აპოთეოზამდე.". შესაძლოა, ხელმძღვანელობდა რა ტიტული dominus-ის პირადი გაგებით, ტერტულიანე მიიჩნევდა, რომ ავგუსტუსი მასზე ზუსტად ამ ცრურწმენის გამო ამბობდა უარს. თუ ასეა, მაშინ ის იმ რომაელ ისტორიკოსებს ეწინააღმდეგება, რომელთაც დასაწყისში გავუკეთე ციტირება, რომლებიც ამას მხოლოდ სოციალურ-პოლიტიკური მოტივებით ხსნიან. სვეტონიუსის მტკიცებულებას დროის მიხედვითა აქვს უპირატესობა, ხოლო დიონისას - წარმოშობის მიხედვით.

ტერტულიანეს სიტყვებიდან გამომდინარე, II ასწლეულის ბოლოს, კართაგენში ტიტული dominus განსაზღვრული პირობებისას შეიძლება გამოყენებული ყოფილიყო რელიგიური აზრით. თუ ასეა, მაშინ ალბათ ეს უფრო ხშირად პატრიოტული ცერემონიებისას ხდებოდა, "როდესაც... გაიძულებენ". მაგრამ აღსანიშნავია, რომ ტერტულიანეს იმ დროსაც კი სუფთა სინდისით შეეძლო ტიტულის იმპერატორის მისამართით გამოყენება, ეს კი იმას ნიშნავს, რომ რელიგიური მნიშვნელობა თუ იყო კიდეც, ის მეორეხარისხოვანი იყო. მეორეს მხრივ, ცერემონიალურ გამოთქმას Dominus Caesar შესაძლოა არც ჰქონდა რელიგიური კონოტაცია, არამედ ტერტულიანეს მიერ გამადიდებელი შუშის მეშვეობით აღქმული, მოკვდავი ადამიანისათვის მიუღებლად მოსჩვენებოდა მას.

კარგი იქნება გვახსოვდეს, რომ პოლიკარპეს და ტერტულიანეს ზემოთ მოყვანილ მაგალითებს, უკვე ვერავითარი ზემოქმედების მოხდენა ვერ შეეძლოთ სიტყვების მნიშვნელობაზე პავლე მოციქულის ლექსიკონში, რომელიც ახ. წ. 65 წლამდე წერდა. პავლეს იუდაური წარმოშობისა და რომაული წეს-ჩვეულებების კარგად ცოდნის გათვალისწინებით, არ არსებობს სერიოზული საფუძველი ჩავთვალოთ, რომ ის იესოს kyrios-ს უწოდებდა და ამ ტიტულის ქვეშ მის ღმერთობას გულისხმობდა. შესაძლოა, პავლე გარკვეულ დონეზე ქრისტეს ძალაუფლებას კეისრის ძალაუფლებას უპირისპირებდა, მაგრამ ეს არ იყო რელიგიური თაყვანისცემის საკითხი, რომელიც მხოლოდ ღმერთს ეკუთვნის. ყველაფერი, რაც ზემოთაა მოყვანილი - მხოლოდ ირიბი მტკიცებულებებია. თუ ჩვენ დანამდვილებით გვინდა იმის გაგება, საიდან იღებს სათავეს ტიტულის გამოყენება ქრისტიანობაში და როგორი მნიშვნელობით, პასუხი უპირველესად წმინდა წერილებში უნდა ვეძიოთ. მაგრამ ეს უკვე სხვა კვლევის თემაა. 

__________________________________

* აბსოლუტური გამოყენება გულისხმობს, რომ სიტყვას არ ემატება ზედსართავი სახელი, კუთვნილებითი ნაცვალსახელები ან სხვა განსაზღვრებები, მაგალითად "ჩემი ბატონი", "დიდებული ბატონი" ან "ცისა და დედამიწის უფალი". 

1 ავგუსტუსის "შვილიშვილებისა და შვილების" ხსენება, რომელთაც მან "ერთმანეთს შორისაც კი აუკრძალა ამ პირფერული მიმართვების გამოყენება" [dominus], ადასტურებს ამ სიტყვის პატივისცემის გამოხატვის მიზნით გამოყენების პრაქტიკის განვითარებას, ნათესავებისა და ნაცნობების მიმართ. მაგალითად, სენეკა ამგვარად თავის საკუთარ ძმას მიმართავს, დიონ კასიუსი კი ნერონს ხალხის მიმართ ასეთ მიმართვასაც კი მიაწერს "ჩემო ბატონებო" [kyrioi]. სიტყვის ასეთი გამოყენება, სიტყვის განსაკუთრებულ საერო მნიშვნელობაზე შეიძლება მეტყველებდეს პავლე მოციქულის ცხოვრების პერიოდში. 

2 ამავდროულად ისინი არც თუ ძალიან ცდილობდნენ, რომ სრულიად ამოეძირკვათ ტიტული kyrios-ის, როგორც იმპერატორის ტიტულის გამოყენება პროვინციებში. მაგალითად, ეგვიპტეში ნაპოვნია ტიტულის შემცველი საჯარო წარწერები, რომლებიც ტიბერიუსს მიეკუთვნებოდა. შესაძლოა, ეს იმასთან იყო დაკავშირებული, რომ წარწერა მათ მიერ იყო გაკეთებული, ვინც ტიბერიუსისათვის "მონებს" წარმოადგენდნენ - ანუ დაპყრობილ ერებს. ასევე ოქსირინჰაში და ალექსანდრიაში ნაპოვნია წარწერები, რომლებიც ავგუსტუსს მოიხსენიებს როგორც "kyrios kai theos" (უფალი და ღმერთი). ეს ეგვიპტური რელიგიის იმპერატორის კულტთან შერწყმას ადასტურებს, რასაც კეისრები ასევე არ უწევდნენ წინააღმდეგობას.

3 ამის შესახებ მოწმობს ლუკა საქმეების წიგნში 25:26, სადაც ფესტუსი ნერონს უწოდებს kyrios, თანაც აბსოლუტური ფორმით. სიკვდილის შემდეგ მას იხსენებდნენ როგორც dominus furens (შეშლილი ბატონი), ერის, როგორც მონების მიმართ სასტიკი დამოკიდებულების გამო. 

4 ზოგიერთი სპეციალისტი ეჭვობს იმას, რომ თავად დომიციანე მოუწოდებდა მისთვის Dominus et Deus ეწოდებინათ, და ძველი ისტორიკოსების მტკიცებულებებიც ურთიერთსაპირისპიროა. კასიუსი წერს, რომ დომიციანემ თავად მიითვისა ასეთი ტიტული, სტაციუსი კი პირიქით ამტკიცებს, რომ მან უარი თქვა ტიტულზე dominus, ავგუსტუსის მსგავსად. ყოველ შემთხვევაში, ეს ტიტული ოფიციალურ წარწერებში არ ჩნდება ავრელიუსის (270-275) მმართველობის დრომდე. 

5 "ბუკვალურ მნიშვნელობასა" და "პატივისცემისა და წყალობის მნიშვნელობას" შორის განსხვავების გაკეთებით, თეოფილაქტე შეიძლება გულისხმობდა პატრონის ბუკვალურ აღიარებას და უბრალოდ თავაზიან პირობითობას. მაგრამ გონებაში მას შეიძლება მრავალი რამ ჰქონოდა.

6 მეორეს მხრივ, ავგუსტუსის ნაცვლებს რომის მოქალაქეობის არ მქონე იუდეველები შეიძლება "რომის მონებად" ჩაეთვალათ, და კეთილსაიმედოობის შემოწმების სახით მათთვის მოეთხოვათ, რომ იმპერატორისთვის ეწოდებინათ kyrios. ასევე ეს შეიძლება "ადგილობრივი ძალის გადამეტებები" ყოფილიყო. 

7 ეს შეადარეთ თანამედროვე იეჰოვას მოწმეების უართან არ მიიღონ სამხედრო ფიცი ან მონაწილეობა პოლიტიკურ არჩევნებში.

სტატიის მომზადებისას ნაწილობრივ გამოყენებული იქნა მონოგრაფია SOME REMARKS ON AN EXPRESSION IN ACTS, XXV.26, WOOLSEY, D. D, 1861.

-------------------------------------------------------

თარგმნილია: http://bibleapology.blogspot.com


ასევე შეგიძლიათ წაიკითხოთ:

რატომაა ბიბლიის ქართულ თარგმანებში ორი უფალი?

"იესო არის Kyrios": რა გაგებით?