შინაარსი:
ეგვიპტური ჯვარი-"ანხი"
ეგვიპტური "ტაუ"-ჯვარი
ეგვიპტური ოთხბოლოიანი ჯვარი
ეგვიპტე ელინიზირებული
ქრისტიანი-კოპტები იღებენ ეგვიპტურ ჯვარ-"ანხს"
ჯვარი-"ანხი" და ქრისტეს გამოსახულება
კოპტები და ოთხბოლოიანი ჯვარი
კოპტები და ოთხბოლოიანი ჯვარი
კოპტები და "ტაუ"-ჯვარი
რამდენად სწრაფად იქცა ეგვიპტური ჯვარი ეკლესიის სიმბოლოდ?
გნოსტიკური ფესვები
დასკვნა
«ქრისტიანულ» ჯვართან ერთი საინტერესო თავისებურებაა დაკავშირებული. მრავალ ენციკლოპედიურ წყაროებში (მართლმადიდებლურში, კათოლიკურში თუ პროტესტანტულში) არ მალავენ იმ ფაქტს, რომ ეს სიმბოლო მოციქულთა დროის ქრისტიანებისთვის დამახასიათებელი არ ყოფილა. აღიარებენ, რომ ჯვარი ეკლესიის სიმბოლურ ნიშნად მხოლოდ ქრისტეს სიკვდილიდან რამოდენიმე თაობის შემდეგ იქცა. თუმცა, მოცემული აზრი, როგორც წესი, დაზუსტებით არ შუქდება, რის გამოც მკითხველს ერთგვარ გაუგებრობაში ტოვებს. და მართლაც, თუ არც მოციქულები და არც პირველი ქრისტიანები იყენებდნენ ჯვარს საკუთარი რწმენის სიმბოლოს სახით, როგორ მოხდა, რომ შემდგომ ის ეკლესიის ჩვეულ ატრიბუტად იქცა?
მკვლევარები, რომლებმაც ამ საკითხში უფრო ღრმად გარკვევა გადაწყვიტეს, ჯამში შემდეგ ფაქტს აფიქსირებენ: ჯვარი, როგორც რწმენის სიმბოლო, პირველად არსენალში ეგვიპტელი ქრისტიანების (კოპტების) მიერ იქნა მიღებული. უშუალოდ მათგან იქნა შემდგომ ჯვარი იდეურად «ექსპორტირებული» მაშინდელი რომის იმპერიის სხვა ტერიტორიებზე არსებულ ქრისტიანულ თემებში და თანდათანობით მათი რელიგიური სიმბოლოკის ნაწილად იქცა.
მაინც და მაინც ეგვიპტეში მცხოვრები კოპტი-ქრისტიანები რატომ იქცნენ ე.წ. «ჯვრის შემქმნელებად»? რამ აღძრა ისინი, რომ ჯვრის საკრალიზაცია მოეხდინათ, საკუთარი რელიგიური შეხედულებების სიმბოლოს სახით?
მაინც და მაინც ეგვიპტეში მცხოვრები კოპტი-ქრისტიანები რატომ იქცნენ ე.წ. «ჯვრის შემქმნელებად»? რამ აღძრა ისინი, რომ ჯვრის საკრალიზაცია მოეხდინათ, საკუთარი რელიგიური შეხედულებების სიმბოლოს სახით?
ამ შეკითხვაზე საკმაოდ დარწმუნებით შეიძლება პასუხის გაცემა: მიზეზი გახდა ეგვიპტე – უშუალოდ მათი საცხოვრებელი ადგილი. უფრო სწორად, ეგვიპტის მრავალსაუკუნოვანი რელიგიური ტრადიცია, რომელიც სავსე იყო მისტიკური სიმბოლოებითა და საკრალური ნიშნებით. კოპტმა ქრისტიანებმა, როგორც ძველი ეგვიპტელების პირდაპირმა შთამომავლებმა, რომლებიც ამ კულტურაში დაიბადნენ და აღიზარდნენ, ვერ გაუძლეს მათთვის ასე ნაცნობი რელიგიური კულტებიდან ზოგიერთი ელემენტების დასესხების ცდუნებას. და დაისესხეს, თანაც, ეგვიპტური რელიგიური სისტემის ყველაზე ცნობილი სიმბოლო – ჯვარი-«ანხი».
ეგვიპტური ჯვარი-"ანხი"
«ანხი» წარმოადგენს Т-ფორმის ჯვარს ზემოდან მრგვალი ყუნწით. არსებითად, «ანხი» როგორც წარმართული სიმბოლო საკუთარ თავში ორ სხვა მისტიურ ნიშანს აერთიანებს: Т-ჯვარს (ტაუ-ჯვარს), რომელიც ეგვიპტელებთან "სიცოცხლეს" აღნიშნავდა; და წრეს, რომელსაც "მარადიულობის" მნიშვნელობა ჰქონდა. ამგვარი ერთობით «ანხი» მარადიულ სიცოცხლეს და საიქიო სამყაროში უკვდავებას ასიმბოლოებდა. ჯვარი-«ანხის» ხილვა ბევრგან შეგვიძლია ეგვიპტური ღვთაებებისა და ფარაონების ძველ გამოსახულებებზე, და ასევე იმ სცენებზე, რომლებიც მითოლიოგიურ საიქიო სამყაროს აღწერენ.
მრავალ ეგვიპტურ გამოსახულებაზე შეგვიძლია იმის ნახვა, თუ როგორ ადებენ ღმერთები "ანხს" პირზე ადამიენებს ან სხვა ღმერთებს, რითაც სიცოცხლის ძალას გადასცემენ ან აცოცხლებენ სიკვდილის შემდეგ.
ეგვიპტური ტაუ-ჯვარი
Т-ჯვარი (ტაუ-ჯვარი) როგორც სიცოცხლის წმინდა ნიშანი, ასევე ხშირად გვხვდება ძველ ეგვიპტურ ბარელიეფებსა და ფრესკებზე. «ეგვიპტელები ტაუ-ს სიცოცხლის სიმბოლოდ მიიჩნევდნენ» (დელია სტეინბერგ გუსმანი «ტამპლიერთა საიდუმლო იდეალი»).
«ძველ ეგვიპტეში, როდესაც მეფე მისტერიაში ახდენდა ინიცირებას, ტაუ-ჯვარს მის ტუჩებზე ათავსებდნენ» (ინნა სმირნოვა «ჯვრის საიდუმლო ისტორია»).
ტაუ-ჯვრების ხილვა შეგვიძლია ეგვიპტელი ფარაონების ტახტების ქვედა ნაწილებში, რაც "ღვთის მსგავსი" მმართველების სასიცოცხო ძალას მოიაზრებდა. კერძოდ, ისინი გამოსახულია სახელგანთქმული ტუტანხამონის სამეფო ტახტზე.
ერთ ნაშრომში ნათქვამია: "ჯვარი ტაუ. უფრო ძველი სახელწოდება - "ეგვიპტური ჯვარი", ასევე უწოდებდნენ "ნილოსის გასაღებს". ამ სიმბოლოს სიცოცხლის წყლებთან გაიგივების შესახებ საუბრისას, გრაფი გობლე დ'ალვიელა საკუთარ წიგნში "სიმბოლოთა მიგრაცია" ყურადღებას იმ ფაქტზე ამახვილებს, რომ ძველი ეგვიპტელები ნილოსში წყლის დონის გასაზომად იყენებდნენ ინსტრუმენტს, რომელსაც ნილოსის საზომს ეძახდნენ და რომელიც ფრიად წააგავდა ტაუ-ჯვარს. ზუსტადაც ნილოსთან კავშირი გახდა იმის მიზეზი, რომ ამ სიმბოლოკის სიცოცხლესთან დაკავშირება დაიწყეს, იმიტომ რომ ნილოსის შევსებაზე იყო მთლიანად დამოკიდებული მოსავლის ბედი, რაც სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხს წარმოადგენდა". ეს სიმბოლო კავშირშია ღმერთ ჰაპი-სთან, რომელსაც ძველი ეგვიპტელები ეთაყვანებოდნენ და რომლის ძალაუფლებაშიც იმყოფებოდა, ეგვიპტელთა აზრით, მთავარი მდინარის - ნილოსის - ნაყოფის მომცემი ძალა. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან სათანადო მორწყვაზე იყო დამოკიდებული მოსავლის სიუხვე და, შესაბამისად, თვითონ ადამიანების სიცოცხლე. ეგვიპტურ გამოსახულებებზე ხშირად შეიძლება ღვთაება ჰაპის ორმაგი გამოსახულების ხილვა, რაც ზემო და ქვემო ეგვიპტეში მის ძლევამოსილებას მოიაზრებდა. ამ სცენებში ჰაპი ლოტოსისა და პაპირუსის - ორივე სამეფოს სიმბოლოების - ღეროებით კრავს კვანძს, რაც თავის მხრივ ეგვიპტის ერთიანობას აღნიშნავდა. ასეთი კვანძი მაგრდებოდა კავშირის ნიშანზე ("შემა"), რომელიც ტაუ-ჯვრის ფორმით იყო გამოსახული.
ხშირად ფრესკებზე, ტაუ-ჯვართან დაკავშირებულ იგივე წმინდა რიტუალს, სხვა ეგვიპტური ღვთაებები ან ფარაონები ასრულებდნენ.
ტაუ-ჯვარი, რომელიც ძველი ეგვიპტელების წარმოდგენებში სიცოცხლის საწყისებს ასიმბოლოებდა, გამოიყენებოდა როგორც ღმერთების, ისე ადამიანებთან მიმართებით. ის ეგვიპტეში ფართოდ გავრცელებულ საკულტო თილისმას წარმოადგენდა, რომელიც, როგორც მიიჩნეოდა, ხელს უწყობდა ხანგრძლივ სიცოცხლეს და ასევე ფარაონთა მმართველობის სიმყარესა და სტაბილურობას.
ძველი ეგვიპტელები ცრუმორწმუნეობრივი მოწიწებით ეპყრობოდნენ ამულეტებს, რომლებსაც საკრალურ ძალას მიაწერდნენ და რომელთაც შეეძლოთ მათი დაცვა გამძვინვარებული ღვთაებებისაგან, ან პირიქით, ზემოდან მომდინარე კეთილგანწყობას უზრუნველყოფდა მათთვის. არქეოლოგების მიერ ნაპოვნი ამულეტების მნიშვნელოვანი რიცხვი ჯვრის ფორმითაა შესრულებული, როგორც Т-ფორმის, ასევე ოთხბოლოიანი. ეგვიპტელები მათ კისერზე დაკიდებულს ატარებდნენ, რისთვისაც ამულეტებს თასმით ან ძეწკვით იმაგრებდნენ. ასეთ ამულეტებს არც თუ იშვიათად აყოლებდნენ გარდაცვლილებს დამარხვისას, იმ გათვლით, რომ ისინი გარდაცვლილს საიქიო სამყაროში წარმატებით მისვლაში დაეხმარებოდნენ.
ეგვიპტური ოთხბოლოიანი ჯვარი
კლასიკური ოთხბოლოიანი ჯვარიც წარმოადგენს იეროგლიფს, რომელიც საკმაოდ ხშირად გვხვდება ძველ ეგვიპტურ გამოსახულებებზე.
ტაუ-ჯვარი თუ სიცოცხლეს ასიმბოლოებს, "ანხი" კი - უკვდავებას, ოთხბოლოიან ჯვარს (იეროგლიფი "imy") საკუთარი მნიშვნელობა ჰქონდა - "ცენტრში ყოფნა" ან "[ვიღაცეებს, რაღაცეებს] შორის ყოფნა".
ოთხბოლოიანი ჯვარი ეგვიპტელებს კვანძს მოაგონებდა, რითაც საკუთარ შემკვრელ როლს უსვამდა ხაზს, რაც ნაწილობრივ ტაუ-ჯვართან მის ასოცირებას ახდენდა, რომლის გარშემოც კრავდნენ ეგვიპტის ერთიანობის კვანძს ღვთაებები ან ფარაონები.
ზემოთ მარცხენა ილუსტრაციაზე შეგვიძლია ვიხილოთ ღვთაება ნეფერჰოტეპის გამოსახულება კისერზე ოთხბოლოიანი ჯვრითა და ხელში ჯვარი-"ანხით".
ჯვარი ხშირად ფიგურირებს ფრესკებსა და ბარელიეფებზე ღმერთებისა და ფარაონების გამოსახულებებით, ლოცვებთან და განმადიდებელ სიტყვებთან ერთად, რომლებიც ღვთაებებისა და ეგვიპტის მმართველებისადმია მიძღვნილი.
ამასთან დაკავშირებით ყურადღებას იქცევს ანტინოეს ანტიკური გამოსახულება, რომელიც ეგვიპტეში, ქალაქ ანტინოპოლში იქნა ნაპოვნი. ანტინოე ბერძენი ყმაწვილი გახლდათ, რომელიც რომის იმპერატორი ადრიანეს მიერ საკუთარ ფავორიტად და საიდუმლო საყვარლად იქნა არჩეული. როგორც ისტორიკოსები მიიჩნევენ, ახ. წ. 130 წელს ანტინოე ტრაგიკულად დაიხრჩო მდინარე ნილოსში, რის გამოც იმპერატორმა მისი გარდაცვალების ადგილთან შორიახლოს ახალი ქალაქის დაარსება ბრძანა, რომელმაც შესაბამისი სახელი მიიღო. ანტინოპოლისში მეცნიერებმა აღმოაჩინეს სტელა გაღმერთებული ანტინოეს გამოსახულებით. როგორც ილუსტრაციაზე შეგვიძლია ვიხილოთ, ერთი ხელით ანტინოე კლასიკურ ოთხბოლოიან ჯვარს სწევს მაღლა, მაშინ როდესაც მეორე ხელში მას ყურძნის მტევანი უჭირავს - მეღვინეობის ღვთაების, ბახუსის სიმბოლო. სიმბოლოთა ასეთი შერწყმა არ ჩანს უცნაური, თუ იმას გავითვალისწინებთ, რომ ჯვარს პირდაპირი კავშირი ჰქონდა არა მხოლოდ ეგვიპტურ კულტებთან, არამედ ბახუსის თაყვანისცემასთანაც, რისი ხილვაც ნათლად შეგვიძლია ამ ცრუ ღმერთის ერთერთ გამოსახულებაზე.
თუმცა ამავდროულად განსხვავებული რელიგიური და ფილოსოფიური სკოლებისა და სწავლებების ერთად თავმოყრა, ეგვიპტელი ქრისტიანებისათვის სერიოზული საფრთხე აღმოჩნდა. წმინდა წერილი გვაფრთხილებს:
თუმცა სხვაგან სად შეეძლოთ ქრისტეს მოწაფეებს «ფილოსოფიების», «ადამიანური გადმოცემებისა» და «სტიქიების» [პირდაპირი თარგმანი – «საფუძვლები, პრინციპები»] ასეთ კონგლომერატთან შეჯახება, თუ არა ეგვიპტეში? და ისინი მართლაც შეეჯახნენ ასეთ ცდუნებას. მას შემდეგ, რაც სამოციქულო ეკლესიის ეპოქამ გადაიარა, ეგვიპტელი ქრისტიანების ახალმა თაობებმა მათთვის ასე ჩვეულ სინკრეტულ კულტურაში საყოველთაოდ მიღებული და ფართოდ გავრცელებული იდეებისა და სიმბოლოების გადმოღება დაიწყეს. ცდილობდნენ რა, რომ წარმართულ სიმბოლიკაში ისეთი რამ «დაენახათ», რაც ნაწილობრივ მაინც ასოცირდებოდა მათ რელიგიურ შეხედულებებთან, ეგვიპტელმა ქრისტიანმა-კოპტებმა უცილობელი «გაწარმართება» დაიწყეს. და, მგონი, ასეთი სამწუხარო მეტამორფოზის ყველაზე ნათელ მაგალითად, მათ მიერ იმ ჯვრების სიმბოლოების გადმოღება იქცა, რომლებსაც უძველესი დროიდან იყენებდნენ ძველეგვიპტურ მისტიკურ კულტებში და რომლებიც წარმართთა შეიარაღებაში ეგვიპტის ელინიზირების პერიოდშიც კი შენარჩუნდა.
«იმ პერიოდში, როდესაც წარმართობა და ქრისტიანობა ერთად თანაარსებობდნენ, მათ შორის ჯვარედინი დამტვერვა ხორციელდებოდა. სიცოცხლის ძველმა ეგვიპტურმა სიმბოლომ, ანხმა - ჯვრისმაგვარი ფორმა ოვალური ყუნწით - იმ ჯვრის განვითარებაზე იქონია გავლენა, რომელიც ცნობილია როგორც ჯვარი ანსატა, რომელიც ფართოდ გამოიყენება კოპტურ სიმბოლიკაში» ("National Geographic").
«სიცოცხლის ძველეგვიპტური იეროგლიფური სიმბოლო - ანხი, ჯვარი ტაუ, რომელსაც თავზე ყულფი ამშვენებს და ცნობილია როგორც ჯვარი ანსატა, - მიღებული იქნა და ფართოდ გამოიყენებოდა კოპტურ ქრისტიანულ ძეგლებზე» (ახალი ბრიტანული ენციკლოპედია, მე-15 გამოცემა, 1995 წ., ტომი 3 / The New Encyclopedia Britannica, 15th edition, 1995, volume 3, page 753).
«ჯვარი – ეგვიპტური ნიშანია. ასე რომ ეს არის – არა გოლგოთის, არა ტანჯვისა და წამების სიმბოლო, არამედ სიცოცხლის, მარადიული სიცოცხლის. კოპტები სიცოცხლის ამ სიმბოლოს იესოს დაბადებამდე დიდი ხნით ადრე იყენებდნენ» (ვ.ბ. მირონოვი "ეგვიპტე ახალ დროებაში. ათასწლეულების შემდეგ").
«უკვე ქრისტიანობის პირველი საუკუნეებიდან, სიცოცხლისმომცემი ჯვრის სიმბოლური გამოსახულებისათვის გამოიყენებოდა, ფორმით მისი მსგავსი, ეგვიპტური იეროგლიფი "anch", რომელიც "სიცოცხლის" გაგებით გამოიყენებოდა» (მართლმადიდებლური ენციკლოპედია «რწმენის ანბანი». ჯვრის ფორმის განვითარების ისტორია).
«იმასთან ერთად, რაც ქრისტიანობამ სულ უფრო ფართო აღიარება ჰპოვა ახალი წელთაღრიცხვით მე-4 საუკუნეში, ძველი რელიგიის მრავალმა სიმბოლოებმა აქტუალურობა დაკარგეს, აკრძალული იქნა ან უბრალოდ დავიწყებას მიეცა… თუმცა ანხის გამოყენებას კვლავ განაგრძობდნენ. მეცნიერი ჯეკ ტრეზიდერი (Jack Tresidder) ანხის შესახებ წერს:
«მისი ფორმა სხვადასხვაგვარად აღიქმებოდა როგორც ჰორიზონტზე ამომავალი მზე, როგორც მამაკაცისა და ქალის ან სხვა ურთიერთსაპირისპიროს რამის კავშირი, და ასევე როგორც ეზოთერიკული ცოდნისა და სულთა საიქიო სამყაროს გასაღები. ეგვიპტის კოპტურმა ეკლესიამ, ანდერძად მიიღო ანხი, როგორც ქრისტიანული ჯვრის ფორმა, რომელიც ქრისტეს მეშვეობით მარადიულ სიცოცხლეს ასიმბოლოებს».
იმ დროს, როდესაც ძველი რელიგიის სხვა გადმონაშთები დავიწყებას მიეცა, ანხმა საკუთარ თავზე ახალი როლი აიღო, თუმცა სიცოცხლის ძველი მნიშვნელობისა და მარადიული სიცოცხლის დანაპირების შენარჩუნებით. ადელ ნოზედარი (Adele Nozedar) კომენტარს უკეთებს ამ მოვლენას: «მძლავრი სიმბოლოები ხშირად აღწევენ სხვა კულტურებში, მიუხედავად მათი წარმოშობისა, და არც ანხი წარმოადგენს გამონაკლისს. რამდენადაც ისინი უკვდავებასა და სამყაროს ასიმბოლოებენ, ისინი თავდაპირველად მეოთხე საუკუნის კოპტი ქრისტიანების მიერ იქნა დასესხებული, რომლებიც მას იყენებდნენ როგორც სიმბოლოს, რომელიც ქრისტეს ცნობას აძლიერებდა იმის შესახებ, რომ სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლე არსებობდა». ანხმა, როგორც სიცოცხლის სიმბოლომ, საბოლოოდ ზედა ყუნწი დაკარგა და ქრისტიანულ ჯვრად გადაიქცა, რომელსაც, ისევე როგორც ძველ ანხს, იესო ქრისტესადმი რწმენის მქონენი ატარებენ ჩვენს დღეებში იმავე მიზეზით: საკუთარი თავის საკუთარ ღმერთთან და ყველაფერ იმასთან გასაიგივებლად, რასაც ეს ღმერთი დაჰპირდა» (ჯოშუა ჯ. მარკი, ისტორიკოსი / Joshua J. Mark, «The Ankh»).
როგორც გვახსოვს, ძველი ეგვიპტელების რელიგიურ პრაქტიკაში ჯვარი-«ანხი» აღიქმებოდა როგორც სიმბოლო, რომელიც ორი სხვა მისტიკური ნიშნისაგან შედგებოდა: Т-ჯვრისგან (ტაუ-ჯვარი), რომელიც "სიცოცხლეს" აღნიშნავდა; და წრისგან, რომელიც "მარადიულობას" მოიაზრებდა. ასეთ შეთავსებაში «ანხი» მარადიულ სიცოცხლესა და საიქიო სამყაროში უკვდავებას ასიმბოლოებდა.
რა თქმა უნდა, ქრისტიანებმა იცოდნენ იესოს სიტყვების შესახებ, რომ ის არის "გზა, ჭეშმარიტება და სიცოცხლე" (იოანე 14:6; 1:4). ასევე ისიც, რომ "იესო ქრისტეშია მარადიული სიცოცხლე" (რომაელები 6:22,23; იოანე 17:3). თუ ძველეგვიპტურ კულტებში უკვე ათასწლეულების განმავლობაში არსებობდა მსგავსი მნიშვნელობის მქონე ჩვეული და პოპულარული სიმბოლო, მაშინ რატომ არ უნდა გამოეყენებინათ ის თავად იესო ქრსტესთან მიმართებით? ასე იქცა ეს ყველაზე ცნობილი ეგვიპტური რელიგიური სიმბოლო კოპტი ქრისტიანებისათვის, საკუთარ რელიგიურ სისტემაში "იმპორტირების" საცდურად.
შემდგომ ჩვენ შეგვიძლია თვალყური მივადევნოთ იმას, თუ როგორ დაისესხეს ქრისტიანმა-კოპტებმა მისტიკური ნიშანი ჯვარი-"ანხი" და როგორ მოახდინეს მისი ადაპტირება საკუთარ რელიგიურ სიმბოლიკაში. მარჯვნივ განთავსებულ ილუსტრაციაზე წარმოდგენილია კოპტური ეკლესიის საკურთხევლის ზღუდის ბარელიეფის ნაწილები. მათზე გამოსახულები არიან თემის მსახურები, რომლებსაც ორივე ხელში ჯვარი-"ანხი" უჭირავთ, რაც აშკარად მიუთითებს ძველეგვიპტური ეკლესიის მსახურებაში ამ წარმართული სიმბოლოების გამოყენების პრაქტიკაზე.
ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ, 2003 წლის მარტის თვეში ორგანიზებული, საეკლესიო ხელოვნების გამოფენის ფაქტი მაცხოვარი ქრისტეს სახელობის ტაძრის მუზეუმში, რომელსაც მაშინდელი, მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქი, ალექსი II დაესწრო. როგორც საეკლესიო მასმედია იტყობინებოდა, გამოფენა ორგანიზებული იყო "მისი უწმინდესობის კურთხევით, მოსკოვის მთავრობის კულტურის კომიტეტის, მოსკოვის ეპარქიის, ქალაქ მოსკოვის ისტორიის მუზეუმისა და მაცხოვარი ქრისტეს ტაძრის მუზეუმის მიერ". გამოფენაზე დაახლოებით ასი ექსპონატი იყო წარმოდგენილი, და "ადრექრისტიანული ხელოვნების" მაგალითის სახით იყო მოყვანილი, ზემოთ მოხსენიებული ბარელიეფი კოპტური ეკლესიის საკურთხევლის ზღუდისა ჯვარი-"ანხებით" წინა პლანზე (ბმული-1 ბმული-2).
საეკლესიო გამოფენაზე განსაკუთრებული ყურადღება იყო გამახვილებული კიდევ ერთ ძველ ექსპონატზე: ეგვიპტურ ფაიუმის პორტრეტზე, რომელზეც ქალი იყო გამოსახული ხატწერის პოზაში... ხელში ჯვარი-"ანხით". ისტორიკოსი იური შევჩენკო ერთერთ თავის ნაშრომში ასევე აღნიშნავს, რომ აღნიშნულ პორტრეტზე "გამოსახული იყო ალექსანდრიელი ქრისტიანი ქალი, «სამ-მძივიანი» [ტრინიტარული] ყელსაბამით... ჯვარი-«ანხით» (კოპტური ქრისტიანული ჯვრით)".
(ფაიუმის პორტრეტები - ესაა ახ.წ. პირველი საუკუნეების სამგლოვიარო გამოსახულებები, რომლებიც ეგვიპტეში, ფაიუმის მიდამოებში იქნა აღმოჩენილი. მათ ჯერ კიდევ ცოცხალი ადამიანებიდან ხატავდნენ შემდგომ სარიტუალო მიზნებისათვის მათი გამოყენების მიზნით (არსებითად, "გასვენების ფოტო"), ასევე გამოიყენებოდა როგორც გარდაცვლილი ნათესავების გასახსენებელი ("სამახსოვრი ფოტო").
და ეს ერთადერთი მაგალითი როდია. ფაიუმის პორტრეტებს შორის სხვა მსგავსი გამოსახულებების ნახვაც შეიძლება შესაბამისი ჟესტებითა და ჯვარი-"ანხებით". ასევე კარგი იქნება ვახსენოთ, რომ საეკლესიო ისტორიკოსები, ფაიუმის პორტრეტების ხატვის ტექნიკას მიიჩნევენ ხატწერის განვითარების საფუძვლად.
საკუთარი საწყისის ეგვიპტელი ქრისტიანების გარემოში აღების შემდეგ, "გაქრისტიანებულ" ჯვარ-"ანხს" თანდათანობით ითვისებენ რომის იმპერიის სხვა ნაწილებში არსებული საეკლესიო თემები.
«ეგვიპტელი ქრისტიანი ბერების ძალისხმევით, III ასწლეულისთვის ეს უძველესი სიმბოლო, როგორც ჩანს, სხვა დაშორებულ ადგილებშიც იქნა გავრცელებული. ასეთი სახით გაჩნდა ირლანდური ჯვრისა და, ასევე სომხური ჯვრის სახეობები - ცენტრში წრით» («სიმბოლოთა ლექსიკონი» / Diccionario de símbolos).
იწვევს თუ არა გაკვირვებას ის, რომ იმპერატორმა კონსტანტინემ, რომელმაც ახ.წ. 313 წელს ქრისტიანობის ლეგალიზება მოახდინა და ის სახელმწიფო დონეზე დააყენა, ამასვდროულად, რომელიც სიცოცხლის ბოლო დღეებამდე წარმართი იყო, ჯვარი-"ანხი"-ს სიმბოლო რომ ცნობილი მიზნისათვის გამოიყენა?
კონსტანტინემ წესად შემოიღო "ლაბარუმი" - სამხედრო შტანდარტი ქრისტოგრამით ("ქრიზმით", ქრისტეს სახელის პირველი ორი ბერძნული ასოს, "ხი"-ს და "რო"-ს შერწყმით) წარმართული გვირგვინის წრის შიგნით. ქვედა ილუსტრაციაზე გამოსახული ლაბარუმები საოცრად ჰგავს კოპტურ ჯვარ-"ანხებს". იქნებ, ეს უბრალოდ გარეგნული დამთხვევაა? არანაირად. იმპერატორი კონსტანტინე ღრმა პატივს სცემდა "ანხს" როგორც წმინდა სიმბოლოს.
ყურადღება მიაქციეთ მონეტას, რომელიც იმპერატორი კონსტნტინეს მმართველობისას იქნა დამზადებული. ჩვენ მასზე ვხედავთ "ქრისტიანი" მმართველის გამოსახულებას შუბლზე ქრიზმის ნიშნით. ამავდროულად მონეტის მარჯვენა ნაწილში შეგვიძლია ვიხილოთ ჩვენთვის კარგად ნაცნობი სიმბოლო, რომელიც ჯვარი-"ანხის" სახითაა წარმოდგენილი. შესაძლოა, რომ ეს საიმპერატორო ლაბარუმი იყოს, რომელიც მკაფიოდ იმეორებს ეგვიპტური ჯვრის ფორმას, რაც კიდევ ერთხელ ამტკიცებს დასკვნებს კონსტანტინეს მიერ ამ საკულტო ნიშნის თაყვანისცემის შესახებ.
მორიგი მაგალითის სახით განვიხილოთ პორფირის სარკოფაგი, რომელშიც, როგორც მიიჩნევა, იმპერატორი კონსტანტინე დიდის ნაშთები ინახება. ის განთავსებულია წმინდა ელენეს სახელობის უძველესი ბიზანტიური ეკლესიის შიდა ეზოში, რომელიც IV საუკუნეში იქნა აგებული და ქალაქი სტამბულის (ყოფილი ბიზანტია) ისტორიულ ცენტრშია განლაგებული. როგორც ვხედავთ, სარკოფაგის სახურავზე კვლავ ჯვარი-"ანხია" გამოსახული წრეში ქრისტოგრამით. განა უნდა გაგვიკვირდეს ის, რომ კონსტანტინე სრულიად ნორმალურად მიიჩნევდა ქრისტიანობასთან წარმართული სიმბოლოების შერწყმას, კერძოდ, ეგვიპტური ჯვარი-"ანხის" თაყვანისცემას?
დროთა განმავლობაში "გაქრისტიანებული" ჯვარი-"ანხი" რომის იმპერიის სხვადასხვა ნაწილებში აღწევს, სადაც მორიგ "მოდიფიცირებებს" განიცდის ადგილობრივ დონეზე და თვითმყოფად წარმართულ ტრადიციებთან ახდენს სინკრეტიზაციას.
იმ ეგვიპტური არტეფაქტების კვლევისას, რომლებზეც «ანხია» გამოსახული, ყურადღებას კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი იპყრობს. საკმაოდ ხშირად «ანხი» ეგვიპტელებისთვის ჯვრის «გაცოცხლებულ» გამოსახულებასთან ასოცირდებოდა. მას ეძლეოდა ხელები და ფეხები, შეეძლო ხელში რამის დაჭერა ან სადმე წასვლა. იხილეთ ქვემოთ მოყვანილი გამოსახულებები:
ამ მიზეზების გათვალისწინებით ჯვარი-"ანხის" უძველესი ტრადიცია, რომელიც საკუთარ თავში უკვდავების სიმბოლოს აერთიანებდა, უცილობლად ახლებულად გააზრებული და მიღებული აღმოჩნდა კოპტი-ქრისტიანების მიერ საკუთარ არსენალში, რომლებიც უკვდავების საწინდრად სატანაზე გამარჯვებულ ჯვარცმულ და მკვდრეთით აღმდგარ ქრისტე-გამარჯვებულს ხედავდნენ.
მარცხნივ შეგვიძლია ვიხილოთ ასეთი მაგალითებიდან ერთერთი - კოპტური ქრისტიანული სამგლოვიარო სტელა, რომელზეც გამოსახულია გასულიერებული ჯვარი-"ანხი" წრეში სახით. მოცემული არტეფაქტი კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს კოპტების "ქრისტიანული" წარმოდგენების სახეს, რომლებიც უბრალოდ ლმობიერად კი არ ეპყრობოდნენ წარმართულ რელიგიურ მემკვიდრეობას, არამედ პირდაპირ დაისესხეს მისტიკური კულტების სიმბოლიკა თავისი რელიგიური სისტემისათვის. როგორც ძველი ეგვიპტელები ხედავდნენ "ანხში" საკუთარი გადარჩენის ნიშანს საიქიო სამყაროში უკვდავების გზაზე, ასევე ქრისტიანი-კოპტებიც დგავდნენ ამავე სიმბოლოს თავისი გარდაცვლილი თანამორწმუნეების საფლავებზე, რითაც მის იდენტიფიცირებას ახდენდნენ იესო ქრისტეს პიროვნებასთან, რომელშიც ისინი სიკვდილის შემდეგ მარადიული სიცოცხლის გზას ეძებდნენ.
ოთხბოლოიანი კოპტური ჯვარი აშკარად იგივეა რაც კლასიკური ჯვარი ეგვიპტური პრაქტიკიდან.
"კოპტებმა შესამჩნევი წვლილი შეიტანეს... ქრისტიანობის სიმბოლოებში. ძველმა ეგვიპტემ ხომ ქრისტიანობას საკუთარი სიმბოლო დაუტოვა მემკვიდრეობით – ესაა ჯვარი... ჯვრები ქრისტიანთა საფლავებზე, როგორც ჩანს, დასასრულს აღნიშნავდა, ძველეგვიპტური იეროგლიფური ნიშნის "ანხის" ანუ "ონეხის" შესაბამისად, რომელიც სიცოცხლის ნიშანი იყო. ასე განიმარტებოდა სიმბოლოები აღმოსავლეთში. ჯვრის ნიშანს იესო ქრისტეს ჯვარცმამდე დიდი ხნით ადრე გააჩნდა ფართო გავრცელება. ჯვარი – ეგვიპტური ნიშანია. ასე რომ ესაა – არა გოლგოთის, არა ტანჯვისა და წამების ნიშანი, არამედ სიცოცხლის, მარადიული სიცოცხლის. კოპტების სიცოცხლის ამ სიმბოლოს იესოს დაბადებამდე დიდი ხნით ადრე იყენებდნენ" (ვ.ბ. მირონოვი "ეგვიპტე ახალ დროებაში. ათასწლეულების შემდეგ").
მარცხნივ შეგვიძლია ვიხილოთ კოპტური ხის ჯვრის გამოსახულება მასზე გაკრული იესოს გამოსახულებით. სახასიათოა, რომ ჯვარცმას ზემოდან ქორის გამოსახულება ამშვენებს. და ეს მხოლოდ ლამაზი დეტალი როდია. ძველ ეგვიპტეში ქორი წმინდა სამეფო ფრინველად მიიჩნეოდა, რომელიც უმაღლეს ძალაუფლებას ასიმბოლოებდა. ზუსტად ქორი გახლდათ ზემოთ მოხსენიებული ღვთაება ჰორუსის სიმბოლო, რომელსაც ასევე ამ ფრინველის სახითაც გამოსახავდნენ, და რომელიც მოჯანყე-ღვთაება სეტთან ომში გამარჯვებულად ითვლებოდა. როგორც გვახსოვს, ჰორუსმა სეტზე გამარჯვება ფართოდ ხელებგაშლილი სახით მოიპოვა. ათასწლიანი მითოლოგიური ტრადიციების ერთგულები, ქრისტიანი კოპტები ცდილობდნენ საკუთარ რწმენაში მოეხდინათ წარმართულ კულტში ცნობილი სახეობებისა და ნიშნების ადაპტირება, რამაც საკუთარი ანარეკლი ჯვარცმის ფორმის გარეგან სახეზეც იქონია, რომელიც შემდეგ ჯვრად გადაიქცა.
ქვემოთ მოცემული კოპტური ხატის "წმინდა ოჯახი ეგვიპტეში" მაგალითზე ჩვენ შეგვიძლია ეგვიპტის ქრისტიანული და მისტიკური ტრადიციების სინკრეტიზმის კიდევ ერთი მაგალითი ვიხილოთ. ხატის ზედა ნაწილში ჩვენთვის ნაცნობი საკულტო სიმბოლოა გამოსახული, რომელსაც "ფრთოსანი დისკო" ეწოდება, რომლიდანაც ის სხივები გამოდის, რომლებიც ხელის მტევნებით მთავრდება. ამ სიმბოლოს ხილვა მრავალი ძველეგვიპტური კედლის მოკატულობებზე და ბარელიეფებზეა შესაძლებელი. ის ეგვიპტის ციური ღმერთების ძალაუფლებას და კურთხევას უსვამდა ხაზს.
აქ ყველაზე საინტერესო ის არის, რომ საკულტო დისკოში ე.წ. "ქრისტიანული" ჯვარია ჩახატული. თუმცა, როგორც უკვე ვიცით, ოთხბოლოიანი ჯვარი რაიმე ახალი არ ყოფილა კოპტებისთვის. ის წარმოადგენდა ძველ სიმბოლოს, რომელსაც ეგვიპტელთა მისტიკურ კულტებში იყენებდნენ. და რომ არა იესოს ოჯახის ეგვიპტეში გაქცევის ისტორიის ამსახველი სურათი, მოცემულ გამოსახულებას ეჭვი მეპარება რაიმე კითხვები გაეჩინა ეგვიპტელ-წარმართებში.
სიტყვამ მოიტანა და, კარგი იქნება კოპტური "ქრისტიანული" სინკრეტიზმის კიდევ ერთი მაგალითი ვახსენოთ, რომელიც ხატის, "ეგვიპტეში გაქცევა" მაგალითზე ჩანს (ქვედა გამოსახულების მარცხენა ნაწილში). როგორც ვხედავთ, კოპტი ქრისტიანებისათვის პრობლემას არ წარმოადგენდა იესოს ოჯახის გამოსახვა, რომლებიც ქალღმერთი ისიდას ტიარის სახით წარმოდგენილი ნავით მიცურავენ. როგორც ჩანს, კოპტების წარმოდგენების თანახმად, ზუსტადაც ისიდა ხელმძღვანელობდა ამ პროცესს...
შიდა სარკოფაგი ტაჰატერუ (დაახ. ძვ.წ. 900 წელი) - ეს მაგალითი ცალკე ინტერესს იწვევს. სარკოფაგის შიგნით გამოსახულია ეგვიპტური ქალღმერთი ნუტი, რომლის თავის გარშემოც იმას ვხედავთ, რასაც საეკლესიო ხატწერაში ჩვეულებრივ "ქრისტიანულ შარავანდს" უწოდებენ. თანაც, ეს შარავანდი კვლავ და კვლავ იმ წმინდა ჯვრისმაგვარ სიმბოლოს შეიცავს. მაგალითისთვის, ეს გამოსახულება ერთერთი "ქრისტიანი წმინდანის" გამოსახულებას შევადაროთ:
"ტაუ"-ჯვარმა, რომლის შესახებაც უკვე ვისაუბრეთ როგორც ეგვიპტური კულტების ერთერთი ტრადიციული სიმბოლოს შესახებ, ვერც მან შეძლო წარმართთა ხელიდან - "ქრისტიანულ" ხელებში "ესტაფეტის" გადაცემის თავიდან არიდება. სამბოლოიანი წმინდა ნიშანი, რომელიც სიცოცხლის სიმბოლოს წარმოადგენდა და, რომელიც ასევე ეგვიპტის ღვთაებრივი ერთობის გამოსახატავად გამოიყენებოდა, მეტი რომ არ შეიძლება ისე მოერგო ჭეშმარიტი სიცოცხლისა და იესოსთან ქრისტიანთა ერთობის ვიზუალურ გამოხატულებას. შემდგომ, თავისი ძალიან უბრალო ფორმის წყალობით, მან სახელად "сrux commissa" მიიღო (უბრალო ეგვიპტური ჯვარი).
«ასო «ტაუ»-ს ფორმის ჯვარი ფართოდ გამოიყენებოდა ეგვიპტეში. მოგვიანებით ეგვიპტელმა ქრისტიანებმა (კოპტებმა), რომლებიც მოხიბლულნი იყვნენ მისი ფორმით და შესაძლოა მისი სიმბოლური მნიშვნელობითაც კი, ის ისე აღიქვეს, როგორც ჯვრის ნიშანი» (რალფ ვუდროუ «მართლა ქრისტიანული სიმბოლოა ჯვარი?»).
«ქრისტიანებმა ის ეგვიპტელებისაგან დაისესხეს როგორც მომავალი საიქიო, ნეტარი სიცოცხლის ემბლემა. ასე რომ «ტაუ-ჯვრის» გამოსახულება, რომელიც ძირითადად ქრისტიანულ სამარხებზე გვხვდება, სულაც არ აღნიშნავს იესო ქრისტეს ჯვარს» (ა. დრევსი «მითი ქრისტეს შესახებ»).
«[ორი ძელისაგან შემდგარი ჯვრის ფორმამ] დასაბამი აიღო ძველ ქალდეაში და გამოიყენებოდა როგორც იქ, ასევე მეზობელ ქვეყნებში, ეგვოპტის ჩათვლით, როგორც ღმერთი თამუზის სიმბოლო (მისტიკური ასო ტაუს, მისი სახელის პირველი ასოს სახით). ახ.წ. III საუკუნის შუა პერიოდისთვის ეკლესიებმა ან გადაუხვიეს ქრისტიანული რწმენის ზოგიერთი სწავლებებიდან, ან დაამახინჯეს ისინი. იმისათვის, რათა განდგომილი საეკლესიო სისტემის პოზიციები გაემაგრებინათ, ეკლესიები წარმართებს სულიერი ხელახალი შობის გარეშე იღებდნენ და საკუთარი წარმართული ნიშნებისა და სიმბოლოების შენარჩუნების უფლებას აძლევდნენ. ამგვარად, ასო ტაუ, ანუ Т, ... ქრისტეს ჯვრის აღსანიშნავად იქნა გადმოღებული» (ახალი აღთქმის სიტყვების განმარტებითი ლექსიკონი» უ.ე. ვაინი / Vine W.E. «An Expository Dictionary of New Testament Words». ლონდონი, 1962, ტ. I, გვ.256).
«ამ იეროგლიფურ სიმბოლოსთან [ტაუ] დაკავშირებით კიდევ ერთი საინტერესო ფაქტის მოყვანა შეიძლება, რომ ეგვიპტის პირველმა ქრისტიანებმა [...] მიიღეს ტაუ-თი დაწყებული მისი მრავალრიცხოვანი წარწერები, რომლებიც ჩვენს დღეებამდე შემორჩა ადრექრისტიანულ ძეგლებში» (სერ ჯ. გ. უილკინსონი, ტომ 5, გვ. 283-284 / Wilkinson's Egyptians, by Sir J. G. Wilkinson, volume 5, page 283-284).
«ის, რასაც დღეს "ქრისტიანული ჯვარი" ეწოდება, თავდაპირველად აბსოლუტურად არ იყო დაკავშირებული მესიისადმი რწმენის მქომე მორწმუნეების კრებასთან, არამედ ქალდეველთა და ეგვიპტელთა მისტიკური ტაუ გახლდათ - რომლის ორიგინალური ფორმაც ასო "Т"-ს წარმოადგენდა... როგორც ჩანს, ეს წარმართული სიმბოლო პირველად ეგვიპტის ქრისტიანულ ეკლესიაში გაჩნდა, ისევე როგორც მთლიანად აფრიკაში. მესამე საუკუნის შუა პერიოდით დათარიღებული ტერტულიანეს სიტყვები გვიჩვენებს, თუ რა ძლიერ იყო ამ დროს კართაგენის ეკლესია ძველი საფუარით დასნებოვნებული. ამ წარმართული სიმბოლოთი განსაკუთრებით ძლიერ ეგვიპტე იყო დაავადებული, რომელიც არასოდეს ყოფილა ბოლომდე ევანგელიზირებული.
იმის თავდაპირველი ფორმა, რასაც "ქრისტიანული ჯვარი" ეწოდება, ნაპოვნი იქნა ეგვიპტეში ქრისტიანულ ძეგლზე და არაორაზროვნად წარმოადგენს წარმართულ "ტაუ"-ს, ანუ ეგვიპტურ "სიცოცხლის ნიშანს". დაე მკითხველმა ყურადღებით წაიკითხოს ჯ. უილკინსონის შემდეგი სიტყვები: "შეგვიძლია საკმაოდ საინტერესო ფაქტი მოვიყვანოთ ამ იეროგლიფურ ნიშანთან [ტაუ] დაკავშირებით, რომელსაც ადრეული ეგვიპტელი ქრისტიანები ჯვრის მაგივრად იყენებდნენ და მასზე ზუსტად ისევე აკეთებდნენ წარწერებს, როგორც მოგივნებით ამის კეთება ჯვარზე დაიწყეს. მე ამის მტკიცება შემიძლია "ტაუ"-ზე დაწყებული იმ მრავალრიცხოვანი წარწერების საფუძველზე, რომლებიც ჩვენს დღეებამდე შემორჩა ადრე ქრისტიანულ ძეგლებზე". ამ მონაკვეთის ძირითადი აზრი იმაში მდგომარეობს, რომ ეგვიპტეში იმის ადრეული ფორმა არსებობდა, რასაც მოგვიანებით ჯვარი ეწოდა, და ის სხვა არაფერი ყოფილა, თუ არა "Crux Ansata", ანუ "სიცოცხლის ნიშანი", რომლითაც იყო გამორჩეული ოსირისი და ყველა ეგვიპტური ღმერთები. მოგვიანებით მას დაემატა ზედა ელემენტი - ansa, ანუ "სახელური", რაც უბრალო "ტაუდ", ანუ უბრალო ჯვრად იქცა, როგორი სახითაც მოაღწია ჩვენს დღეებამდე. ამ დიზაინს, რომლის ხილვაც მრავალ საფლავზე შეიძლება, საერთო არაფერი აქვს მესიის სიკვდილით დასჯის იარაღთან და ძველი და ძალიან პოპულარული წარმართული სიმბოლოს უბრალო დასესხებას წარმოადგენს, რომელიც ისე ძლიერ არსებობს მათ შორის, რომლებიც, საკუთარ თავს რომ ქრისტიანებს უწოდებენ, გულში და გონებაში კი წარმართები არიან. ეს, და მხოლოდ ეს, არის "ჯვრის" თაყვანისცემის წყარო. ყოველივე ზემოთ ნათქვამი, ეჭვგარეშეა, შეიძლება ძალიან უცნაური და წარმოუდგენელი გამოჩნდეს მათთვის, ვისაც რომის მიერ მოწოდებული საეკლესიო ისტორია წაუკითხავს, როგორც ეს ადამიანების უმრავლესობას დაემართა, პროტესტანტებსაც კი... ამგვარად, როდესაც კონსტანტინეს კვალდაკვალ წარმართთა მასები ქრისტიანობაში მოექცა და ეკლესიას მიაწყდა, მათ, ზუსტად ისევე, როგორც ეგვიპტის ნახევრად წარმართებმა, მასში ძველი სიმბოლოსადმი საკუთარი განწყობილება შეიტანეს. და შედეგად, მცირე ხნის გასვლის შემდეგ, ჭეშმარიტი რწმენისაგან განდგომილების განვითარებასთან ერთად, [ჯვრის] აღქმა ისე დაიწყეს, როგორც მესიის სიმბოლოსი. და ის, რასაც ოდესღაც სრულიად სხვა მნიშვნელობა გააჩნდა - ტაუ, ჯვრის ნიშანი, თამუზის, ცრუ მესიის უდაო ნიშანი, სრულიად გაუჯდა ახალს».
ამგვარად, ისტორიკოსთა დასკვნების თანახმად, სამბოლოიანი ჯვარი-"ტაუ", რომელიც ფართოდ იყო ცნობილი ეგვიპტურ კულტებში, ეგვიპტის ადრეული ქრისტიანების მიერ იქნა დასესხებული იმავე ჯვარი-"ანხისა" და ოთხბოლოიანი ჯვრის პარალელურად. შემდგომ "ტაუ"-ჯვარმა კიდევ უფრო დიდი წონა მიიღო საეკლესიო ტრადიციაში, ეგვიპტური წარმოშობის, ბერ-მონაზვნობის დამფუძნებლის, ანტონი დიდის (IV ს) წყალობით. მიიჩნევა, რომ ანტონიმ 40 წელი იცხოვრა განმარტოებით მთაზე წითელ ზღვასთან ახლოს, და საკუთარი რწმენის რელიგიური სიმბოლოს სახით ჯვარი-"ტაუ" აიღო შეიარაღებაში. ამ მიზეზის გამო Т-ფორმის ჯვარმა კიდევ ერთი სახელწოდება მიიღო - "ანტონის ჯვარი", ანუ "ანტონისეული ჯვარი".
ისევე როგორც კოპტების მიერ პოპულარიზებული სხვა ეგვიპტური საკულტო სიმბოლოების შემთხვევაში, "ტაუ"-ჯვარი დროთა განმავლობაში რომის იმპერიის სხვა ნაწილებში მდებარე ქრისტიანულ თემებშიც აღწევს. ამგვარად, მისი სიმბოლოს ხილვა შესაძლებელია ზოგიერთი საფლავების ქვებზე რომის კატაკომბებში, სადაც, როგორც მიიჩნევა, ქრისტიანები იყვნენ დამარხული.
სხვათა შორის, ადრეული ქრისტიანების საფლავის ქვებზე "ტაუ"-ჯვრის გარდა ცოტა განსხვავებული ჯვრის ფორმის ხილვაც შეიძლება, კერძოდ - სვასტიკის სოლარული სიმბოლოს. თუმცა, ეს უკვე ცალკე სასაუბრო თემაა...
ზოგიერთ მონოგრამებზე "ხი-რო", ნათლად ჩანს ქრისტეს სახელის პირველი ორი ბერძნული ასოს შეერთება "ტაუ"-ჯვრის ტანზე.
გარდა მონოგრამისა "ხი-რო", ქრისტიანობაში თანდათანობით მონოგრამის კიდევ ერთი სახეობა იძენდა გავრცელებას, რომელსაც პირობითად "სტაუროგრამა" ეწოდებოდა. ის წარმოადგენდა ასოების "ტაუ" და "რო"-ს შერწყმას. საკუთარი გამოყენება ქრისტიანულ პრაქტიკაში სტაუროგრამამ III საუკუნის დასაწყისში ჰპოვა. "ხი-რო"-სგან განსხვავებით, სტაუროგრამა ქრისტეს სახელის ასოებს კი არ აერთიანებდა, არამედ მის მიზანს, როგორც მიიჩნევა, ჯვარცმული იესოს ვიზუალიზაცია წარმოადგენდა. შესაბამისად, ეს იდეა აბსოლუტურად იდენტურია, ზემოთ უკვე გაჟღრერებული დასკვნისა, კოპტი ქრისტიანების მიერ "გასულიერებული" ჯვარი-"ანხის" ასოციაციის შესახებ, რომლის ფორმის ასოცირებაც მათ შეიძლება ქრისტესთან მოეხდინათ. და მართლაც, სტაუროგრამა სასწაულად ჰგავს "ანხს", პრაქტიკულად მის ფორმებს იმეორებს:
"ტაუ"-ს სიმბოლიკა ეკლესიის ბიზანტიური პერიოდის დროსაც რჩება, რისი ნახვაც XI საუკუნის შემორჩენილ მანუსკრიპტებზეა შესაძლებელი, სადაც "წმინდანები" გამოსახულნი არიან ინიციალი "Т"-ს შესაბამისად.
XII-XIII საუკუნეებში იგივე "ტაუ"-ჯვარი გახდა ბერი-ფრანცისკანელების კათოლიკური ორდენის განმასხვავებელი ნიშანი, რომლებიც "წმინდა ფრანცისკე სიზელის" მიმდევრები არიან.
ამ "გაქრისტიანებული" ძველეგვიპტური საკულტო სიმბოლოს ხილვა დღემდე შეიძლება ზოგიერთ ევროპულ ეკლესიებზე.
ოთხბოლოიანი ჯვარი ეგვიპტელებს კვანძს მოაგონებდა, რითაც საკუთარ შემკვრელ როლს უსვამდა ხაზს, რაც ნაწილობრივ ტაუ-ჯვართან მის ასოცირებას ახდენდა, რომლის გარშემოც კრავდნენ ეგვიპტის ერთიანობის კვანძს ღვთაებები ან ფარაონები.
ზემოთ მარცხენა ილუსტრაციაზე შეგვიძლია ვიხილოთ ღვთაება ნეფერჰოტეპის გამოსახულება კისერზე ოთხბოლოიანი ჯვრითა და ხელში ჯვარი-"ანხით".
ჯვარი ხშირად ფიგურირებს ფრესკებსა და ბარელიეფებზე ღმერთებისა და ფარაონების გამოსახულებებით, ლოცვებთან და განმადიდებელ სიტყვებთან ერთად, რომლებიც ღვთაებებისა და ეგვიპტის მმართველებისადმია მიძღვნილი.
საგულისხმოა, რომ მას შემდეგაც კი, რაც ეგვიპტე ბერძნების მიერ იქნა დაპყრობილი (ძვ. წ. IV საუკუნე), შემდეგ კი რომაელების მიერ (ძვ. წ. I საუკუნე), ოთხბოლოიანი ჯვარი კვლავ რჩებოდა მნიშვნელოვან საკულტო სიმბოლოდ.
ამასთან დაკავშირებით ყურადღებას იქცევს ანტინოეს ანტიკური გამოსახულება, რომელიც ეგვიპტეში, ქალაქ ანტინოპოლში იქნა ნაპოვნი. ანტინოე ბერძენი ყმაწვილი გახლდათ, რომელიც რომის იმპერატორი ადრიანეს მიერ საკუთარ ფავორიტად და საიდუმლო საყვარლად იქნა არჩეული. როგორც ისტორიკოსები მიიჩნევენ, ახ. წ. 130 წელს ანტინოე ტრაგიკულად დაიხრჩო მდინარე ნილოსში, რის გამოც იმპერატორმა მისი გარდაცვალების ადგილთან შორიახლოს ახალი ქალაქის დაარსება ბრძანა, რომელმაც შესაბამისი სახელი მიიღო. ანტინოპოლისში მეცნიერებმა აღმოაჩინეს სტელა გაღმერთებული ანტინოეს გამოსახულებით. როგორც ილუსტრაციაზე შეგვიძლია ვიხილოთ, ერთი ხელით ანტინოე კლასიკურ ოთხბოლოიან ჯვარს სწევს მაღლა, მაშინ როდესაც მეორე ხელში მას ყურძნის მტევანი უჭირავს - მეღვინეობის ღვთაების, ბახუსის სიმბოლო. სიმბოლოთა ასეთი შერწყმა არ ჩანს უცნაური, თუ იმას გავითვალისწინებთ, რომ ჯვარს პირდაპირი კავშირი ჰქონდა არა მხოლოდ ეგვიპტურ კულტებთან, არამედ ბახუსის თაყვანისცემასთანაც, რისი ხილვაც ნათლად შეგვიძლია ამ ცრუ ღმერთის ერთერთ გამოსახულებაზე.
ეგვიპტე ელინიზირებული
მაშ ასე, ძველი ეგვიპტის რელიგიური ტრადიცია მრავალი საუკუნის განმავლობაში ინახავდა და აქტიურად იყენებდა პრაქტიკაში ჯვრის განსხვავებულ მოდიფიკაციებს (ჯვარი-«ანხი», ტაუ-ჯვარი და ასევე კლასიკური ოთხბოლოიანი ჯვარი). ზუსტად ამ წარმართული ტრადიციიდან გადავიდა ჯვარი შემდეგ ეგვიპტელი ქრისტიანი-კოპტების გარემოში, რომლებმაც თავის მხრივ ის ქრისტიანული სიმბოლოს რანგში აიყვანეს. თუმცა სანამ იმ ფაქტებს განვიხილავთ, რომლებიც ამაზე მიუთითებენ, კარგი იქნება მოკლედ ჩვენთვის საინტერესო დროის მონაკვეთის საერთო ისტორიული ფონი განვიხილოთ.
ძველი ეგვიპტის კლასიკური ეპოქა, რომელიც ძლევამოსილი ფარაონებითა და პირამიდებით გამოიხატებოდა, ძვ.წ. 332 წელს დასრულდა, როდესაც ეს ძველთაძველი ქვეყანა ალექსანდრე მაკედონელმა დაიპყრო. ამბიციურმა ბერძენმა მეფემ, თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, ეგვიპტის დინამიური და, მანამდე არნახული მოდერნიზაცია წამოიწყო. იმან, რაც «ფარაონთა ქვეყანამ» განიცადა, თუმცაღა ისევე, როგორც საბერძნეთის მიერ დაპყრობილმა ყველა დანარჩენმა ტერიტორიებმა, «ელინიზაციის» სახელი მიიღო. მაკედონელს მხოლოდ დაპყრობილი ერების მორჩილება კი არ სურდა – ის მთელ თავის უზარმაზარ იმპერიაში ბერძნული კულტურის სულის დამკვიდრებისაკენ ისწრაფვოდა. როგორც ამგვარი პოლიტიკის შედეგი, ეგვიპტეში ხმარებაში იქნა დამკვიდრებული საყოველთაო ბერძნული ენა (კოინე). ასეთი სიახლის მნიშვნელობა გადაჭარბებული არ იყო – ბერძნული ენა საერთაშორისო გახდა როგორც კულტურულ, ისე საზოგადოებრივ ურთიერთობებში მრავალი ქვეყნისა და ტერიტორიების წარმომადგენელთა შორის. და ასეთად რჩებოდა ხანგრძლივი რომაული მმართველობის პერიოდშიც კი.
ეხელ ენასთან და ელინისტურ კულტურასთან ერთად, ეგვიპტემ სახელგანთქმული ბერძნული ფილოსოფიის ფართო პლასტიც შეითვისა. ალექსანდრე მაკედონელს, რომელსაც დიდების დაუოკებელი სურვილი ამოძრავებდა, მის მიერ დაპყრობილ ქვეყნებში ახალი ქალაქების შენების ჩვევა ჰქონდა, რომლებსაც ერთნაირ სახელებს არქმებდა საკუთარი თავის საპატივცემულოდ – ალექსანდრია. ასეთი რამოდენიმე ქალაქი არსებობდა. თუმცა მართლაც ცნობილ ქალაქად ეგვიპტის ალექსანდრია იქცა. ზუსტად ის აღმოჩნდა ყველაზე გავლენიანი საგანმანათლებლო ცენტრი თავის დროზე. პტოლემეების დროს ის ეგვიპტის დედაქალაქად იქნა გამოცხადებული. ალექსანდრია ამ სტატუსს ახ.წ. VII საუკუნემდე ინარჩუნებდა, სანამ არაბების ძალაუფლებაში არ აღმოჩნდა.
ეხელ ენასთან და ელინისტურ კულტურასთან ერთად, ეგვიპტემ სახელგანთქმული ბერძნული ფილოსოფიის ფართო პლასტიც შეითვისა. ალექსანდრე მაკედონელს, რომელსაც დიდების დაუოკებელი სურვილი ამოძრავებდა, მის მიერ დაპყრობილ ქვეყნებში ახალი ქალაქების შენების ჩვევა ჰქონდა, რომლებსაც ერთნაირ სახელებს არქმებდა საკუთარი თავის საპატივცემულოდ – ალექსანდრია. ასეთი რამოდენიმე ქალაქი არსებობდა. თუმცა მართლაც ცნობილ ქალაქად ეგვიპტის ალექსანდრია იქცა. ზუსტად ის აღმოჩნდა ყველაზე გავლენიანი საგანმანათლებლო ცენტრი თავის დროზე. პტოლემეების დროს ის ეგვიპტის დედაქალაქად იქნა გამოცხადებული. ალექსანდრია ამ სტატუსს ახ.წ. VII საუკუნემდე ინარჩუნებდა, სანამ არაბების ძალაუფლებაში არ აღმოჩნდა.
ალექსანდრიას თავისი მნიშვნელობა გააჩნდა ანტიკურ მსოფლიოში, კერძოდ, სახელგანთქმული 110-მეტრიანი შუქურის წყალობით, რომელიც მსოფლიოს შვიდი საოცრებიდან ერთერთია. ალექსანდრიაში მდებარეობდა ალექსანდრე მაკედონელის საფლავიც. თუმცა ალექსანდრიის ყველაზე დიდ ღირსშესანიშნაობას პტოლემეების სამეფო ბიბლიოთეკა წარმოადგენდა, რომელიც ძვ.წ. III საუკუნის დასაწყისში შეიქმნა. ზოგიერთი მონაცემის თანახმად, მასში დაახლოებით 700 ათასი ხელნაწერი ინახებოდა. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ ალექსანდრია დიდი ხნის განმავლობაში მიიჩნეოდა ნამდვილ «მექად» ანტიკური დროის მოაზროვნეებისათვის. ალექსანდრიაში იყრიდნენ თავს მთელი იმპერიის სწავლულები და მასში დაუცხრომლად ვითარდებოდა მეცნიერება და ფილოსოფიური აზროვნება.
ზუსტად ალექსანდრიაში განხორციელდა ძვ.წ. III საუკუნეში წმინდა წერილის ებრაული წერილების პირველი თარგმანი ბერძნულ ენაზე – სეპტუაგინტა. და როდესაც ბიბლია ამბობს, რომ აპოლოსი იყო «მჭერმეტყველი იუდეველი ... [რომელმაც] კარგად იცოდა წმინდა წერილები» და იმას რომ «წარმოშობით ალექსანდრიელი [იყო]», ეს ბევრ რამეს ხდის ფარდას (საქმეები 18:24). გარდა ამისა, როგორც მიიჩნევა, ზუსტად ალექსანდრიაში იქნა ჩამოყალიბებული პირველი ქრისტიანული თემი.
«ფრთხილად იყავით: შეიძლება ვინმემ გაგიტაცოთ ფილოსოფიითა და ფუჭი ცდუნებით, რომლებიც ეთანხმება ადამიანთა ადათ-წესებსა და ქვეყნიერების პრინციპებს და არა ქრისტეს» (კოლოსელები 2:8).
თუმცა სხვაგან სად შეეძლოთ ქრისტეს მოწაფეებს «ფილოსოფიების», «ადამიანური გადმოცემებისა» და «სტიქიების» [პირდაპირი თარგმანი – «საფუძვლები, პრინციპები»] ასეთ კონგლომერატთან შეჯახება, თუ არა ეგვიპტეში? და ისინი მართლაც შეეჯახნენ ასეთ ცდუნებას. მას შემდეგ, რაც სამოციქულო ეკლესიის ეპოქამ გადაიარა, ეგვიპტელი ქრისტიანების ახალმა თაობებმა მათთვის ასე ჩვეულ სინკრეტულ კულტურაში საყოველთაოდ მიღებული და ფართოდ გავრცელებული იდეებისა და სიმბოლოების გადმოღება დაიწყეს. ცდილობდნენ რა, რომ წარმართულ სიმბოლიკაში ისეთი რამ «დაენახათ», რაც ნაწილობრივ მაინც ასოცირდებოდა მათ რელიგიურ შეხედულებებთან, ეგვიპტელმა ქრისტიანმა-კოპტებმა უცილობელი «გაწარმართება» დაიწყეს. და, მგონი, ასეთი სამწუხარო მეტამორფოზის ყველაზე ნათელ მაგალითად, მათ მიერ იმ ჯვრების სიმბოლოების გადმოღება იქცა, რომლებსაც უძველესი დროიდან იყენებდნენ ძველეგვიპტურ მისტიკურ კულტებში და რომლებიც წარმართთა შეიარაღებაში ეგვიპტის ელინიზირების პერიოდშიც კი შენარჩუნდა.
ქრისტიანი-კოპტები იღებენ ეგვიპტურ ჯვარ-"ანხს"
«ძველი სიმბოლო ანხი, ქრისტიანობის უმთავრეს სიმბოლოდ იქცა, იმიტომ რომ ეგვიპტეში მას წარმართული მნიშვნელობა 2500 წლის განმავლობაში გააჩნდა... ქრისტიანი-არაეგვიპტელები თევზის სიმბოლოს არჩევდნენ ან ყმაწვილი ქრისტეს გამოსახულებას იყენებდნენ, მწყემსის სახით, რომელსაც მხრებზე ბატკანი ჰყავდა შესმული. ეგვიპტელმა ქრისტიანებმა მოასწორეს გზა ქრისტიანობაში ჯვრის საყოველთაოდ მიღებისათვის» (წყარო)
«იმ პერიოდში, როდესაც წარმართობა და ქრისტიანობა ერთად თანაარსებობდნენ, მათ შორის ჯვარედინი დამტვერვა ხორციელდებოდა. სიცოცხლის ძველმა ეგვიპტურმა სიმბოლომ, ანხმა - ჯვრისმაგვარი ფორმა ოვალური ყუნწით - იმ ჯვრის განვითარებაზე იქონია გავლენა, რომელიც ცნობილია როგორც ჯვარი ანსატა, რომელიც ფართოდ გამოიყენება კოპტურ სიმბოლიკაში» ("National Geographic").
«სიცოცხლის ძველეგვიპტური იეროგლიფური სიმბოლო - ანხი, ჯვარი ტაუ, რომელსაც თავზე ყულფი ამშვენებს და ცნობილია როგორც ჯვარი ანსატა, - მიღებული იქნა და ფართოდ გამოიყენებოდა კოპტურ ქრისტიანულ ძეგლებზე» (ახალი ბრიტანული ენციკლოპედია, მე-15 გამოცემა, 1995 წ., ტომი 3 / The New Encyclopedia Britannica, 15th edition, 1995, volume 3, page 753).
«ახალი წელთაღრიცხვის II საუკუნიდან, ნილოსის ველზე ქრისტიანობის გავრცელებასთან ერთად მოხდა სინკრეტიზმები: ერთერთი მათგანი იყო ეგვიპტელი ქრისტიანების (კოპტები) მიერ «ანხის» სიმბოლოს მიღება, როგორც ქრისტიანული ჯვრის ფორმისა. ეგვიპტელი ქრისტიანი ბერების ძალისხმევით, III ასწლეულისთვის ეს უძველესი სიმბოლო, როგორც ჩანს, სხვა დაშორებულ ადგილებშიც იქნა გავრცელებული. ასეთი სახით გაჩნდა ირლანდური ჯვრისა და, ასევე სომხური ჯვრის სახეობები - ცენტრში წრით» («სიმბოლოთა ლექსიკონი» / Diccionario de símbolos).
«ჯვარი – ეგვიპტური ნიშანია. ასე რომ ეს არის – არა გოლგოთის, არა ტანჯვისა და წამების სიმბოლო, არამედ სიცოცხლის, მარადიული სიცოცხლის. კოპტები სიცოცხლის ამ სიმბოლოს იესოს დაბადებამდე დიდი ხნით ადრე იყენებდნენ» (ვ.ბ. მირონოვი "ეგვიპტე ახალ დროებაში. ათასწლეულების შემდეგ").
«უკვე ქრისტიანობის პირველი საუკუნეებიდან, სიცოცხლისმომცემი ჯვრის სიმბოლური გამოსახულებისათვის გამოიყენებოდა, ფორმით მისი მსგავსი, ეგვიპტური იეროგლიფი "anch", რომელიც "სიცოცხლის" გაგებით გამოიყენებოდა» (მართლმადიდებლური ენციკლოპედია «რწმენის ანბანი». ჯვრის ფორმის განვითარების ისტორია).
«იმასთან ერთად, რაც ქრისტიანობამ სულ უფრო ფართო აღიარება ჰპოვა ახალი წელთაღრიცხვით მე-4 საუკუნეში, ძველი რელიგიის მრავალმა სიმბოლოებმა აქტუალურობა დაკარგეს, აკრძალული იქნა ან უბრალოდ დავიწყებას მიეცა… თუმცა ანხის გამოყენებას კვლავ განაგრძობდნენ. მეცნიერი ჯეკ ტრეზიდერი (Jack Tresidder) ანხის შესახებ წერს:
«მისი ფორმა სხვადასხვაგვარად აღიქმებოდა როგორც ჰორიზონტზე ამომავალი მზე, როგორც მამაკაცისა და ქალის ან სხვა ურთიერთსაპირისპიროს რამის კავშირი, და ასევე როგორც ეზოთერიკული ცოდნისა და სულთა საიქიო სამყაროს გასაღები. ეგვიპტის კოპტურმა ეკლესიამ, ანდერძად მიიღო ანხი, როგორც ქრისტიანული ჯვრის ფორმა, რომელიც ქრისტეს მეშვეობით მარადიულ სიცოცხლეს ასიმბოლოებს».
იმ დროს, როდესაც ძველი რელიგიის სხვა გადმონაშთები დავიწყებას მიეცა, ანხმა საკუთარ თავზე ახალი როლი აიღო, თუმცა სიცოცხლის ძველი მნიშვნელობისა და მარადიული სიცოცხლის დანაპირების შენარჩუნებით. ადელ ნოზედარი (Adele Nozedar) კომენტარს უკეთებს ამ მოვლენას: «მძლავრი სიმბოლოები ხშირად აღწევენ სხვა კულტურებში, მიუხედავად მათი წარმოშობისა, და არც ანხი წარმოადგენს გამონაკლისს. რამდენადაც ისინი უკვდავებასა და სამყაროს ასიმბოლოებენ, ისინი თავდაპირველად მეოთხე საუკუნის კოპტი ქრისტიანების მიერ იქნა დასესხებული, რომლებიც მას იყენებდნენ როგორც სიმბოლოს, რომელიც ქრისტეს ცნობას აძლიერებდა იმის შესახებ, რომ სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლე არსებობდა». ანხმა, როგორც სიცოცხლის სიმბოლომ, საბოლოოდ ზედა ყუნწი დაკარგა და ქრისტიანულ ჯვრად გადაიქცა, რომელსაც, ისევე როგორც ძველ ანხს, იესო ქრისტესადმი რწმენის მქონენი ატარებენ ჩვენს დღეებში იმავე მიზეზით: საკუთარი თავის საკუთარ ღმერთთან და ყველაფერ იმასთან გასაიგივებლად, რასაც ეს ღმერთი დაჰპირდა» (ჯოშუა ჯ. მარკი, ისტორიკოსი / Joshua J. Mark, «The Ankh»).
როგორც გვახსოვს, ძველი ეგვიპტელების რელიგიურ პრაქტიკაში ჯვარი-«ანხი» აღიქმებოდა როგორც სიმბოლო, რომელიც ორი სხვა მისტიკური ნიშნისაგან შედგებოდა: Т-ჯვრისგან (ტაუ-ჯვარი), რომელიც "სიცოცხლეს" აღნიშნავდა; და წრისგან, რომელიც "მარადიულობას" მოიაზრებდა. ასეთ შეთავსებაში «ანხი» მარადიულ სიცოცხლესა და საიქიო სამყაროში უკვდავებას ასიმბოლოებდა.
ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ, 2003 წლის მარტის თვეში ორგანიზებული, საეკლესიო ხელოვნების გამოფენის ფაქტი მაცხოვარი ქრისტეს სახელობის ტაძრის მუზეუმში, რომელსაც მაშინდელი, მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქი, ალექსი II დაესწრო. როგორც საეკლესიო მასმედია იტყობინებოდა, გამოფენა ორგანიზებული იყო "მისი უწმინდესობის კურთხევით, მოსკოვის მთავრობის კულტურის კომიტეტის, მოსკოვის ეპარქიის, ქალაქ მოსკოვის ისტორიის მუზეუმისა და მაცხოვარი ქრისტეს ტაძრის მუზეუმის მიერ". გამოფენაზე დაახლოებით ასი ექსპონატი იყო წარმოდგენილი, და "ადრექრისტიანული ხელოვნების" მაგალითის სახით იყო მოყვანილი, ზემოთ მოხსენიებული ბარელიეფი კოპტური ეკლესიის საკურთხევლის ზღუდისა ჯვარი-"ანხებით" წინა პლანზე (ბმული-1 ბმული-2).
საეკლესიო გამოფენაზე განსაკუთრებული ყურადღება იყო გამახვილებული კიდევ ერთ ძველ ექსპონატზე: ეგვიპტურ ფაიუმის პორტრეტზე, რომელზეც ქალი იყო გამოსახული ხატწერის პოზაში... ხელში ჯვარი-"ანხით". ისტორიკოსი იური შევჩენკო ერთერთ თავის ნაშრომში ასევე აღნიშნავს, რომ აღნიშნულ პორტრეტზე "გამოსახული იყო ალექსანდრიელი ქრისტიანი ქალი, «სამ-მძივიანი» [ტრინიტარული] ყელსაბამით... ჯვარი-«ანხით» (კოპტური ქრისტიანული ჯვრით)".
(ფაიუმის პორტრეტები - ესაა ახ.წ. პირველი საუკუნეების სამგლოვიარო გამოსახულებები, რომლებიც ეგვიპტეში, ფაიუმის მიდამოებში იქნა აღმოჩენილი. მათ ჯერ კიდევ ცოცხალი ადამიანებიდან ხატავდნენ შემდგომ სარიტუალო მიზნებისათვის მათი გამოყენების მიზნით (არსებითად, "გასვენების ფოტო"), ასევე გამოიყენებოდა როგორც გარდაცვლილი ნათესავების გასახსენებელი ("სამახსოვრი ფოტო").
და ეს ერთადერთი მაგალითი როდია. ფაიუმის პორტრეტებს შორის სხვა მსგავსი გამოსახულებების ნახვაც შეიძლება შესაბამისი ჟესტებითა და ჯვარი-"ანხებით". ასევე კარგი იქნება ვახსენოთ, რომ საეკლესიო ისტორიკოსები, ფაიუმის პორტრეტების ხატვის ტექნიკას მიიჩნევენ ხატწერის განვითარების საფუძვლად.
"ანხი" მყარად შედის კოპტი ქრისტიანების რელიგიურ პრაქტიკაში. ის ჩნდება მათ მანუსკრიპტებში, კოპტური გობელენების გამოსახულებებში, და ორნამენტის ცნობადი ნაწილი ხდება.
"ანხი" ხდება ქრისტიანული საფლავის ქვების, ფრესკებისა და ბარელიეფების უცვლელი ატრიბუტი. ის იღებს სხვადასხვა სახეს, მაგალითად, როგორც ტიპიურ ეგვიპტურ სტილში მთლიანი წრით, ასევე ჯვრით ან ქრისტოგრამით წრის შიგნით. "ანხი" სხვადასხვა ფორმის ჯვრებს ერწყმის; ხშირად მის გვერდით გამოსახულია ასო "ალფა" და "ომეგა" - ბერძნული ანბანის პირველი და ბოლო ასოები, რომლებიც იესო ქრისტეზე მიუთითებენ.
"ეგვიპტელების მიერ ქრისტიანობის მიღების შემდეგ დიდი ხნის განმავლობაში, ანხის გამოსახულება ხშირად ჩნდებოდა ქრისტიანული ჯვრის გვერდით" ("სიმბოლოთა სრული ენციკლოპედია").
«როდესაც I საუკუნეში ეგვიპტელებმა ქრისტიანობა მიიღეს, მათ შეინარჩუნეს ანხი და მისთვის დამახასიათებელი მნიშვნელობა, მიუხედავად მისი წარმართული წარმოშობისა, და მან საფლავის ქვებზე ქრიტიანული ჯვრის გვერდით დაიწყო გამოჩენა» (ინნა სმირნოვა «ჯვრის საიდუმლო ისტორია»).
საკუთარი საწყისის ეგვიპტელი ქრისტიანების გარემოში აღების შემდეგ, "გაქრისტიანებულ" ჯვარ-"ანხს" თანდათანობით ითვისებენ რომის იმპერიის სხვა ნაწილებში არსებული საეკლესიო თემები.
«ეგვიპტელი ქრისტიანი ბერების ძალისხმევით, III ასწლეულისთვის ეს უძველესი სიმბოლო, როგორც ჩანს, სხვა დაშორებულ ადგილებშიც იქნა გავრცელებული. ასეთი სახით გაჩნდა ირლანდური ჯვრისა და, ასევე სომხური ჯვრის სახეობები - ცენტრში წრით» («სიმბოლოთა ლექსიკონი» / Diccionario de símbolos).
იწვევს თუ არა გაკვირვებას ის, რომ იმპერატორმა კონსტანტინემ, რომელმაც ახ.წ. 313 წელს ქრისტიანობის ლეგალიზება მოახდინა და ის სახელმწიფო დონეზე დააყენა, ამასვდროულად, რომელიც სიცოცხლის ბოლო დღეებამდე წარმართი იყო, ჯვარი-"ანხი"-ს სიმბოლო რომ ცნობილი მიზნისათვის გამოიყენა?
კონსტანტინემ წესად შემოიღო "ლაბარუმი" - სამხედრო შტანდარტი ქრისტოგრამით ("ქრიზმით", ქრისტეს სახელის პირველი ორი ბერძნული ასოს, "ხი"-ს და "რო"-ს შერწყმით) წარმართული გვირგვინის წრის შიგნით. ქვედა ილუსტრაციაზე გამოსახული ლაბარუმები საოცრად ჰგავს კოპტურ ჯვარ-"ანხებს". იქნებ, ეს უბრალოდ გარეგნული დამთხვევაა? არანაირად. იმპერატორი კონსტანტინე ღრმა პატივს სცემდა "ანხს" როგორც წმინდა სიმბოლოს.
ყურადღება მიაქციეთ მონეტას, რომელიც იმპერატორი კონსტნტინეს მმართველობისას იქნა დამზადებული. ჩვენ მასზე ვხედავთ "ქრისტიანი" მმართველის გამოსახულებას შუბლზე ქრიზმის ნიშნით. ამავდროულად მონეტის მარჯვენა ნაწილში შეგვიძლია ვიხილოთ ჩვენთვის კარგად ნაცნობი სიმბოლო, რომელიც ჯვარი-"ანხის" სახითაა წარმოდგენილი. შესაძლოა, რომ ეს საიმპერატორო ლაბარუმი იყოს, რომელიც მკაფიოდ იმეორებს ეგვიპტური ჯვრის ფორმას, რაც კიდევ ერთხელ ამტკიცებს დასკვნებს კონსტანტინეს მიერ ამ საკულტო ნიშნის თაყვანისცემის შესახებ.მორიგი მაგალითის სახით განვიხილოთ პორფირის სარკოფაგი, რომელშიც, როგორც მიიჩნევა, იმპერატორი კონსტანტინე დიდის ნაშთები ინახება. ის განთავსებულია წმინდა ელენეს სახელობის უძველესი ბიზანტიური ეკლესიის შიდა ეზოში, რომელიც IV საუკუნეში იქნა აგებული და ქალაქი სტამბულის (ყოფილი ბიზანტია) ისტორიულ ცენტრშია განლაგებული. როგორც ვხედავთ, სარკოფაგის სახურავზე კვლავ ჯვარი-"ანხია" გამოსახული წრეში ქრისტოგრამით. განა უნდა გაგვიკვირდეს ის, რომ კონსტანტინე სრულიად ნორმალურად მიიჩნევდა ქრისტიანობასთან წარმართული სიმბოლოების შერწყმას, კერძოდ, ეგვიპტური ჯვარი-"ანხის" თაყვანისცემას?
ის დინამიკა და უპირობობა, რომლითაც ქრისტიანულმა ეკლესიამ ეგვიპტური ჯვრის სიმბოლო დაისესხა, ნათლად ჩანს IV-V საუკუნეების ისტორიკოსის, სოკრატე სქოლასტიკოსის ცნობებიდან. საკუთარ ნაშრომში "ეკლესიის ისტორია" ის მოიხსენიებს ახ.წ. 391 წლის მოვლენებს, როდესაც ეგვიპტის ალექსანდრიაში ქრისტიანებმა წარმართული სერაპისის ტაძარი მოინახულეს:
«სერაპისის ტაძრის დანგრევისა და გაწმენდისას, მასში ნაპოვნი იქნა ქვებზე ამოკვეთილი ეგრეთ წოდებული იეროგლიფური დამწერლობა, რომელთა შორისაც იყო ნიშნები, რომლებსაც ჯვრების ფორმა ჰქონდა. როდესაც ასეთი ნიშნები დაინახეს, ქრისტიანებმაც და წარმართებმაც, ერთმაც და მეორემაც საკუთარ რელიგიას მიაკუთვნეს ისინი. ქრისტიანები ამტკიცებდნენ, რომ ისინი ქრისტიანულ რწმენას ეკუთვნოდნენ, იმიტომ რომ ჯვარს ქრისტეს გადამრჩენი ტანჯვა-წამების ნიშნად მიიჩნევდნენ, წარმართები კი ამტკიცებდნენ, რომ ასეთი ჯვრისმაგვარი ნიშნები საერთო აქვთ როგორც ქრისტეს, ასევე სერაპისს, თუმცა ქრისტიანებთან ერთი მნიშვნელობა აქვს და წარმართებთან კი – სულ სხვა. მანამ, სანამ ეს დავა მიმდინარეობდა, ზოგიერთებმა, რომლებიც ქრისტიანობაში წარმართობიდან მოიქცნენ და რომლებსაც ესმოდათ ეს იეროგლიფური დამწერლობა, ის ჯვრისმაგვარი ნიშნები განმარტეს და განაცხადეს, რომ მათი მეშვეობით მომავალი ცხოვრება აღინიშნება».
როგორც მოცემული ისტორიული მონაკვეთიდან შეგვიძლია დავინახოთ, IV საუკუნისთვის ჯვრის სიმბოლო იმდენად მჭიდროდ შეერწყა ეკლესიის რელიგიურ პრაქტიკას, რომ ქრისტიანები ეგვიპტის მისტიკური კულტებიდან ამ ნიშნის დასესხების აშკარა ფაქტის სადავოდ გახდასაც კი ცდილობდნენ, კულტებიდან, რომლებშიც ჯვარს თავად ეკლესიის გაჩენამდე მრავალი საუკუნეებით ადრე იყენებდნენ პრაქტიკაში.
როგორც მოცემული ისტორიული მონაკვეთიდან შეგვიძლია დავინახოთ, IV საუკუნისთვის ჯვრის სიმბოლო იმდენად მჭიდროდ შეერწყა ეკლესიის რელიგიურ პრაქტიკას, რომ ქრისტიანები ეგვიპტის მისტიკური კულტებიდან ამ ნიშნის დასესხების აშკარა ფაქტის სადავოდ გახდასაც კი ცდილობდნენ, კულტებიდან, რომლებშიც ჯვარს თავად ეკლესიის გაჩენამდე მრავალი საუკუნეებით ადრე იყენებდნენ პრაქტიკაში.
დროთა განმავლობაში "გაქრისტიანებული" ჯვარი-"ანხი" რომის იმპერიის სხვადასხვა ნაწილებში აღწევს, სადაც მორიგ "მოდიფიცირებებს" განიცდის ადგილობრივ დონეზე და თვითმყოფად წარმართულ ტრადიციებთან ახდენს სინკრეტიზაციას.
ჯვარი-"ანხი" და ქრისტეს გამოსახულება
იმ ეგვიპტური არტეფაქტების კვლევისას, რომლებზეც «ანხია» გამოსახული, ყურადღებას კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი იპყრობს. საკმაოდ ხშირად «ანხი» ეგვიპტელებისთვის ჯვრის «გაცოცხლებულ» გამოსახულებასთან ასოცირდებოდა. მას ეძლეოდა ხელები და ფეხები, შეეძლო ხელში რამის დაჭერა ან სადმე წასვლა. იხილეთ ქვემოთ მოყვანილი გამოსახულებები:
ძველი ეგვიპტელების მიერ "ანხის", როგორც სულიერი პიროვნების აღქმა, საკვირველი არ არის. არსებითად, თავად ეგვიპტური ჯვრის ფორმა წააგავს უნებურად ხელებგაშლილი ადამიანის ფიგურას. ამავდროულად ფარაონთა რელიგიის მითოლოგიურ ტრადიციაში, ადამიანთა და ღვთაებათა მრავალი გამოსახულების ხილვაა შესაძლებელი, რომლებიც ძალაუფლების მქონეთა პოზაში არიან აღბეჭდილნი და ხელები აქეთ-იქით აქვთ გაშლილი.
"ფრთოსანი მზის დისკო — მიიჩნეოდა, რომ ასეთ სახეს იღებდა ღმერთი ჰორუს ბეჰუდეტი (ჰორუსი ედფუდან) სეტთან გამართული ბრძოლებისას", - აღნიშნულია "სიმბოლოების სრულ ენციკლოპედიაში, შუმერთა დამწერლობიდან რელიგიურ სიმბოლიკამდე".
ღმერთი ჰორუსი - ძველი ეგვიპტის ერთერთი უძველესი და უფრო მეტად თაყვანსაცემი ღვთაება. ის ცნობილი იყო როგორც ის, ვინც მისი მამის წინააღმდეგ გამოსულ მეამბოხე სეტზე გაილაშქრა. მასთან ბრძოლისას ჰორუსი დაიჭრა, თუმცა ძალების აღდგენა შეძლო და ამის შემდეგ შეძლო სეტზე გამარჯვების მოპოვება, რის შემდეგაც ის შებოჭა. ზუსტად ჰორუსს მიაგებდნენ ეგვიპტელები დიდებას ეგვიპტის გაერთიანებისთვის.
ამის სამახსოვროდ, ჰორუსის გაშლილი ხელებ-ფრთების წმინდა სიმბოლო ეგვიპტის მრავალ ტაძარში იქნა გამოკვეთილი. ასეთი სახით, ხელებგაშლილი გამოსახულების ფორმა, ჰორუსის ბოროტ ძალებზე გამარჯვებას ასიმბოლოებდა. ჰორუსის დედა, ქალღმერთი ისიდა, ხშირად ასეთივე პოზაში გამოისახებოდა, როგორც ქვედა ილუსტრაციებზე შეგვიძლია ვნახოთ. როგორც ეგვიპტოლოგი დოქტორი ერიკ ჰორნუნგი აღნიშნავს, ღმერთი ჰორუსი აღიწერება როგორც ქორი, «რომლის ფრთებიც მთელ ცას სწვდება», ან როგორც «ცის ძველი ღმერთი, რომლის ფრთებიც მთელ დედამიწაზეა გადაშლილი».
ამასთანავე უნდა გავითვალისწინოთ, რომ მოცემულ პოზას გაშლილი ხელებით ძველი ეგვიპტის მითოლოგიაში შემთხვევითი აზრი როდი ჰქონდა. ეგვიპტურ კულტებში ძველთაგანვე ცნობილია საკრალური სიმბოლო, რომელსაც "ფრთოსანი მზის დისკო" ეწოდება. ის წარმოადგენს წმინდა მზეს აქეთ-იქით გაწვდილი ხელებით, რომლებსაც ფრთების ფორმა აქვს.
"ფრთოსანი მზის დისკო — მიიჩნეოდა, რომ ასეთ სახეს იღებდა ღმერთი ჰორუს ბეჰუდეტი (ჰორუსი ედფუდან) სეტთან გამართული ბრძოლებისას", - აღნიშნულია "სიმბოლოების სრულ ენციკლოპედიაში, შუმერთა დამწერლობიდან რელიგიურ სიმბოლიკამდე".
ღმერთი ჰორუსი - ძველი ეგვიპტის ერთერთი უძველესი და უფრო მეტად თაყვანსაცემი ღვთაება. ის ცნობილი იყო როგორც ის, ვინც მისი მამის წინააღმდეგ გამოსულ მეამბოხე სეტზე გაილაშქრა. მასთან ბრძოლისას ჰორუსი დაიჭრა, თუმცა ძალების აღდგენა შეძლო და ამის შემდეგ შეძლო სეტზე გამარჯვების მოპოვება, რის შემდეგაც ის შებოჭა. ზუსტად ჰორუსს მიაგებდნენ ეგვიპტელები დიდებას ეგვიპტის გაერთიანებისთვის.
ამის სამახსოვროდ, ჰორუსის გაშლილი ხელებ-ფრთების წმინდა სიმბოლო ეგვიპტის მრავალ ტაძარში იქნა გამოკვეთილი. ასეთი სახით, ხელებგაშლილი გამოსახულების ფორმა, ჰორუსის ბოროტ ძალებზე გამარჯვებას ასიმბოლოებდა. ჰორუსის დედა, ქალღმერთი ისიდა, ხშირად ასეთივე პოზაში გამოისახებოდა, როგორც ქვედა ილუსტრაციებზე შეგვიძლია ვნახოთ. როგორც ეგვიპტოლოგი დოქტორი ერიკ ჰორნუნგი აღნიშნავს, ღმერთი ჰორუსი აღიწერება როგორც ქორი, «რომლის ფრთებიც მთელ ცას სწვდება», ან როგორც «ცის ძველი ღმერთი, რომლის ფრთებიც მთელ დედამიწაზეა გადაშლილი».
მარცხნივ შეგვიძლია ვიხილოთ ასეთი მაგალითებიდან ერთერთი - კოპტური ქრისტიანული სამგლოვიარო სტელა, რომელზეც გამოსახულია გასულიერებული ჯვარი-"ანხი" წრეში სახით. მოცემული არტეფაქტი კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს კოპტების "ქრისტიანული" წარმოდგენების სახეს, რომლებიც უბრალოდ ლმობიერად კი არ ეპყრობოდნენ წარმართულ რელიგიურ მემკვიდრეობას, არამედ პირდაპირ დაისესხეს მისტიკური კულტების სიმბოლიკა თავისი რელიგიური სისტემისათვის. როგორც ძველი ეგვიპტელები ხედავდნენ "ანხში" საკუთარი გადარჩენის ნიშანს საიქიო სამყაროში უკვდავების გზაზე, ასევე ქრისტიანი-კოპტებიც დგავდნენ ამავე სიმბოლოს თავისი გარდაცვლილი თანამორწმუნეების საფლავებზე, რითაც მის იდენტიფიცირებას ახდენდნენ იესო ქრისტეს პიროვნებასთან, რომელშიც ისინი სიკვდილის შემდეგ მარადიული სიცოცხლის გზას ეძებდნენ.
კოპტური ხატი "ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომა"
ზემოთ განთავსებულ ილუსტრაციაზე ჩვენ ვხედავთ კოპტური ხატის გამოსახულებას სახელწოდებით "ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომა". ეს ტიპიურ კოპტურ ტრადიციაში შესრულებული ხატი, ამავდროულად რელიგიური სინკრეტიზმის ნათელ მაგალითს წარმოადგენს, რომელმაც საკუთარ თავში ელემენტების მთელი რიგი შეითვისა, რომლებიც ძველი ეგვიპტის წარმართული მითოლოგიიდან დაისესხა. თავად იესო გამოსახულია ჯვარი-"ანხის" ფონზე, პოზაში, რომელიც მის ფორმას იმეორებს. ქრისტეს თავს ზემოთ გამოსახულია ეგვიპტის კულტში ცნობილი ნიშანი "ჰორუსის თვალი" - დაცვისა და განკურნების სიმბოლო. იესოს ფეხებთან სხვა საკულტო ეგვიპტური სიმბოლოა გამოსახული - ხოჭო-სკარობეის (ფუნიგორია) ნიშანი, საიქიო სამყაროში აღორძინების სიმბოლო. უკანა ფონზე მოჩანს სხივებიანი მზის დისკო, რომლებიც ხელის მტევნებით მთავრდება - ტრადიციული მითოლოგიური სახე, რომელიც ეგვიპტელი ღვთაებების მხრიდან ერის კურთხევას მოიაზრებს.
საკულტო ჯვარმა-"ანხმა", რომლის მისტიკური მნიშვნელობაც ასე წარმატებით ერგებოდა კოპტი ქრისტიანების ხსნისა და სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლის იდეას, მათ განუყოფელ სიმბოლოდ ქცევა შეძლო. "ანხის" გამოსახულებამ წარმატებით შეითვისა ჯვარცმული იესოს სახე, და როგორც შედეგი - თავად ჯვარცმის "შესაბამისი" ფორმა განსაზღვრა. ასე გაჩნდა ის, რასაც შემდგომ "ქრისტიანული ჯვარი" ეწოდა.
კოპტები და ოთხბოლოიანი ჯვარი
ამავდროულად "ანხი" არ ყოფილა ერთადერთი სიმბოლო, რომელიც კოპტებმა ძველეგვიპტური რელიგიური სისტემიდან ისესხეს. როგორც ზემოთ მოყვანილი გამოსახულებებიდან უკვე შეგვეძლო დავრწმუნებულიყავით, ღვთაებებისა და ფარაონების კულტი ძველთაგანვე შეიცავდა კლასიკური ოთხბოლოიანი ჯვრის სიმბოლოს. გასაკვირი არ არის, რომ კოპტებმა ამ ნიშნის გამოყენებაც განაგრძეს და იმაზე იზრუნეს, რომ მისთვის "ქრისტიანული" მნიშვნელობა მიეცათ. მოგვიანებით მან ოფიციალური სახელწოდება მიიღო - "Crux immissa".
ოთხბოლოიანი კოპტური ჯვარი აშკარად იგივეა რაც კლასიკური ჯვარი ეგვიპტური პრაქტიკიდან.
"კოპტებმა შესამჩნევი წვლილი შეიტანეს... ქრისტიანობის სიმბოლოებში. ძველმა ეგვიპტემ ხომ ქრისტიანობას საკუთარი სიმბოლო დაუტოვა მემკვიდრეობით – ესაა ჯვარი... ჯვრები ქრისტიანთა საფლავებზე, როგორც ჩანს, დასასრულს აღნიშნავდა, ძველეგვიპტური იეროგლიფური ნიშნის "ანხის" ანუ "ონეხის" შესაბამისად, რომელიც სიცოცხლის ნიშანი იყო. ასე განიმარტებოდა სიმბოლოები აღმოსავლეთში. ჯვრის ნიშანს იესო ქრისტეს ჯვარცმამდე დიდი ხნით ადრე გააჩნდა ფართო გავრცელება. ჯვარი – ეგვიპტური ნიშანია. ასე რომ ესაა – არა გოლგოთის, არა ტანჯვისა და წამების ნიშანი, არამედ სიცოცხლის, მარადიული სიცოცხლის. კოპტების სიცოცხლის ამ სიმბოლოს იესოს დაბადებამდე დიდი ხნით ადრე იყენებდნენ" (ვ.ბ. მირონოვი "ეგვიპტე ახალ დროებაში. ათასწლეულების შემდეგ").
მარცხნივ შეგვიძლია ვიხილოთ კოპტური ხის ჯვრის გამოსახულება მასზე გაკრული იესოს გამოსახულებით. სახასიათოა, რომ ჯვარცმას ზემოდან ქორის გამოსახულება ამშვენებს. და ეს მხოლოდ ლამაზი დეტალი როდია. ძველ ეგვიპტეში ქორი წმინდა სამეფო ფრინველად მიიჩნეოდა, რომელიც უმაღლეს ძალაუფლებას ასიმბოლოებდა. ზუსტად ქორი გახლდათ ზემოთ მოხსენიებული ღვთაება ჰორუსის სიმბოლო, რომელსაც ასევე ამ ფრინველის სახითაც გამოსახავდნენ, და რომელიც მოჯანყე-ღვთაება სეტთან ომში გამარჯვებულად ითვლებოდა. როგორც გვახსოვს, ჰორუსმა სეტზე გამარჯვება ფართოდ ხელებგაშლილი სახით მოიპოვა. ათასწლიანი მითოლოგიური ტრადიციების ერთგულები, ქრისტიანი კოპტები ცდილობდნენ საკუთარ რწმენაში მოეხდინათ წარმართულ კულტში ცნობილი სახეობებისა და ნიშნების ადაპტირება, რამაც საკუთარი ანარეკლი ჯვარცმის ფორმის გარეგან სახეზეც იქონია, რომელიც შემდეგ ჯვრად გადაიქცა.ქვემოთ მოცემული კოპტური ხატის "წმინდა ოჯახი ეგვიპტეში" მაგალითზე ჩვენ შეგვიძლია ეგვიპტის ქრისტიანული და მისტიკური ტრადიციების სინკრეტიზმის კიდევ ერთი მაგალითი ვიხილოთ. ხატის ზედა ნაწილში ჩვენთვის ნაცნობი საკულტო სიმბოლოა გამოსახული, რომელსაც "ფრთოსანი დისკო" ეწოდება, რომლიდანაც ის სხივები გამოდის, რომლებიც ხელის მტევნებით მთავრდება. ამ სიმბოლოს ხილვა მრავალი ძველეგვიპტური კედლის მოკატულობებზე და ბარელიეფებზეა შესაძლებელი. ის ეგვიპტის ციური ღმერთების ძალაუფლებას და კურთხევას უსვამდა ხაზს.
აქ ყველაზე საინტერესო ის არის, რომ საკულტო დისკოში ე.წ. "ქრისტიანული" ჯვარია ჩახატული. თუმცა, როგორც უკვე ვიცით, ოთხბოლოიანი ჯვარი რაიმე ახალი არ ყოფილა კოპტებისთვის. ის წარმოადგენდა ძველ სიმბოლოს, რომელსაც ეგვიპტელთა მისტიკურ კულტებში იყენებდნენ. და რომ არა იესოს ოჯახის ეგვიპტეში გაქცევის ისტორიის ამსახველი სურათი, მოცემულ გამოსახულებას ეჭვი მეპარება რაიმე კითხვები გაეჩინა ეგვიპტელ-წარმართებში.
სიტყვამ მოიტანა და, კარგი იქნება კოპტური "ქრისტიანული" სინკრეტიზმის კიდევ ერთი მაგალითი ვახსენოთ, რომელიც ხატის, "ეგვიპტეში გაქცევა" მაგალითზე ჩანს (ქვედა გამოსახულების მარცხენა ნაწილში). როგორც ვხედავთ, კოპტი ქრისტიანებისათვის პრობლემას არ წარმოადგენდა იესოს ოჯახის გამოსახვა, რომლებიც ქალღმერთი ისიდას ტიარის სახით წარმოდგენილი ნავით მიცურავენ. როგორც ჩანს, კოპტების წარმოდგენების თანახმად, ზუსტადაც ისიდა ხელმძღვანელობდა ამ პროცესს...
შიდა სარკოფაგი ტაჰატერუ (დაახ. ძვ.წ. 900 წელი) - ეს მაგალითი ცალკე ინტერესს იწვევს. სარკოფაგის შიგნით გამოსახულია ეგვიპტური ქალღმერთი ნუტი, რომლის თავის გარშემოც იმას ვხედავთ, რასაც საეკლესიო ხატწერაში ჩვეულებრივ "ქრისტიანულ შარავანდს" უწოდებენ. თანაც, ეს შარავანდი კვლავ და კვლავ იმ წმინდა ჯვრისმაგვარ სიმბოლოს შეიცავს. მაგალითისთვის, ეს გამოსახულება ერთერთი "ქრისტიანი წმინდანის" გამოსახულებას შევადაროთ:
კოპტები და "ტაუ"-ჯვარი
"ტაუ"-ჯვარმა, რომლის შესახებაც უკვე ვისაუბრეთ როგორც ეგვიპტური კულტების ერთერთი ტრადიციული სიმბოლოს შესახებ, ვერც მან შეძლო წარმართთა ხელიდან - "ქრისტიანულ" ხელებში "ესტაფეტის" გადაცემის თავიდან არიდება. სამბოლოიანი წმინდა ნიშანი, რომელიც სიცოცხლის სიმბოლოს წარმოადგენდა და, რომელიც ასევე ეგვიპტის ღვთაებრივი ერთობის გამოსახატავად გამოიყენებოდა, მეტი რომ არ შეიძლება ისე მოერგო ჭეშმარიტი სიცოცხლისა და იესოსთან ქრისტიანთა ერთობის ვიზუალურ გამოხატულებას. შემდგომ, თავისი ძალიან უბრალო ფორმის წყალობით, მან სახელად "сrux commissa" მიიღო (უბრალო ეგვიპტური ჯვარი).
«ასო «ტაუ»-ს ფორმის ჯვარი ფართოდ გამოიყენებოდა ეგვიპტეში. მოგვიანებით ეგვიპტელმა ქრისტიანებმა (კოპტებმა), რომლებიც მოხიბლულნი იყვნენ მისი ფორმით და შესაძლოა მისი სიმბოლური მნიშვნელობითაც კი, ის ისე აღიქვეს, როგორც ჯვრის ნიშანი» (რალფ ვუდროუ «მართლა ქრისტიანული სიმბოლოა ჯვარი?»).
«ქრისტიანებმა ის ეგვიპტელებისაგან დაისესხეს როგორც მომავალი საიქიო, ნეტარი სიცოცხლის ემბლემა. ასე რომ «ტაუ-ჯვრის» გამოსახულება, რომელიც ძირითადად ქრისტიანულ სამარხებზე გვხვდება, სულაც არ აღნიშნავს იესო ქრისტეს ჯვარს» (ა. დრევსი «მითი ქრისტეს შესახებ»).
«[ორი ძელისაგან შემდგარი ჯვრის ფორმამ] დასაბამი აიღო ძველ ქალდეაში და გამოიყენებოდა როგორც იქ, ასევე მეზობელ ქვეყნებში, ეგვოპტის ჩათვლით, როგორც ღმერთი თამუზის სიმბოლო (მისტიკური ასო ტაუს, მისი სახელის პირველი ასოს სახით). ახ.წ. III საუკუნის შუა პერიოდისთვის ეკლესიებმა ან გადაუხვიეს ქრისტიანული რწმენის ზოგიერთი სწავლებებიდან, ან დაამახინჯეს ისინი. იმისათვის, რათა განდგომილი საეკლესიო სისტემის პოზიციები გაემაგრებინათ, ეკლესიები წარმართებს სულიერი ხელახალი შობის გარეშე იღებდნენ და საკუთარი წარმართული ნიშნებისა და სიმბოლოების შენარჩუნების უფლებას აძლევდნენ. ამგვარად, ასო ტაუ, ანუ Т, ... ქრისტეს ჯვრის აღსანიშნავად იქნა გადმოღებული» (ახალი აღთქმის სიტყვების განმარტებითი ლექსიკონი» უ.ე. ვაინი / Vine W.E. «An Expository Dictionary of New Testament Words». ლონდონი, 1962, ტ. I, გვ.256).«ამ იეროგლიფურ სიმბოლოსთან [ტაუ] დაკავშირებით კიდევ ერთი საინტერესო ფაქტის მოყვანა შეიძლება, რომ ეგვიპტის პირველმა ქრისტიანებმა [...] მიიღეს ტაუ-თი დაწყებული მისი მრავალრიცხოვანი წარწერები, რომლებიც ჩვენს დღეებამდე შემორჩა ადრექრისტიანულ ძეგლებში» (სერ ჯ. გ. უილკინსონი, ტომ 5, გვ. 283-284 / Wilkinson's Egyptians, by Sir J. G. Wilkinson, volume 5, page 283-284).
«ის, რასაც დღეს "ქრისტიანული ჯვარი" ეწოდება, თავდაპირველად აბსოლუტურად არ იყო დაკავშირებული მესიისადმი რწმენის მქომე მორწმუნეების კრებასთან, არამედ ქალდეველთა და ეგვიპტელთა მისტიკური ტაუ გახლდათ - რომლის ორიგინალური ფორმაც ასო "Т"-ს წარმოადგენდა... როგორც ჩანს, ეს წარმართული სიმბოლო პირველად ეგვიპტის ქრისტიანულ ეკლესიაში გაჩნდა, ისევე როგორც მთლიანად აფრიკაში. მესამე საუკუნის შუა პერიოდით დათარიღებული ტერტულიანეს სიტყვები გვიჩვენებს, თუ რა ძლიერ იყო ამ დროს კართაგენის ეკლესია ძველი საფუარით დასნებოვნებული. ამ წარმართული სიმბოლოთი განსაკუთრებით ძლიერ ეგვიპტე იყო დაავადებული, რომელიც არასოდეს ყოფილა ბოლომდე ევანგელიზირებული. იმის თავდაპირველი ფორმა, რასაც "ქრისტიანული ჯვარი" ეწოდება, ნაპოვნი იქნა ეგვიპტეში ქრისტიანულ ძეგლზე და არაორაზროვნად წარმოადგენს წარმართულ "ტაუ"-ს, ანუ ეგვიპტურ "სიცოცხლის ნიშანს". დაე მკითხველმა ყურადღებით წაიკითხოს ჯ. უილკინსონის შემდეგი სიტყვები: "შეგვიძლია საკმაოდ საინტერესო ფაქტი მოვიყვანოთ ამ იეროგლიფურ ნიშანთან [ტაუ] დაკავშირებით, რომელსაც ადრეული ეგვიპტელი ქრისტიანები ჯვრის მაგივრად იყენებდნენ და მასზე ზუსტად ისევე აკეთებდნენ წარწერებს, როგორც მოგივნებით ამის კეთება ჯვარზე დაიწყეს. მე ამის მტკიცება შემიძლია "ტაუ"-ზე დაწყებული იმ მრავალრიცხოვანი წარწერების საფუძველზე, რომლებიც ჩვენს დღეებამდე შემორჩა ადრე ქრისტიანულ ძეგლებზე". ამ მონაკვეთის ძირითადი აზრი იმაში მდგომარეობს, რომ ეგვიპტეში იმის ადრეული ფორმა არსებობდა, რასაც მოგვიანებით ჯვარი ეწოდა, და ის სხვა არაფერი ყოფილა, თუ არა "Crux Ansata", ანუ "სიცოცხლის ნიშანი", რომლითაც იყო გამორჩეული ოსირისი და ყველა ეგვიპტური ღმერთები. მოგვიანებით მას დაემატა ზედა ელემენტი - ansa, ანუ "სახელური", რაც უბრალო "ტაუდ", ანუ უბრალო ჯვრად იქცა, როგორი სახითაც მოაღწია ჩვენს დღეებამდე. ამ დიზაინს, რომლის ხილვაც მრავალ საფლავზე შეიძლება, საერთო არაფერი აქვს მესიის სიკვდილით დასჯის იარაღთან და ძველი და ძალიან პოპულარული წარმართული სიმბოლოს უბრალო დასესხებას წარმოადგენს, რომელიც ისე ძლიერ არსებობს მათ შორის, რომლებიც, საკუთარ თავს რომ ქრისტიანებს უწოდებენ, გულში და გონებაში კი წარმართები არიან. ეს, და მხოლოდ ეს, არის "ჯვრის" თაყვანისცემის წყარო. ყოველივე ზემოთ ნათქვამი, ეჭვგარეშეა, შეიძლება ძალიან უცნაური და წარმოუდგენელი გამოჩნდეს მათთვის, ვისაც რომის მიერ მოწოდებული საეკლესიო ისტორია წაუკითხავს, როგორც ეს ადამიანების უმრავლესობას დაემართა, პროტესტანტებსაც კი... ამგვარად, როდესაც კონსტანტინეს კვალდაკვალ წარმართთა მასები ქრისტიანობაში მოექცა და ეკლესიას მიაწყდა, მათ, ზუსტად ისევე, როგორც ეგვიპტის ნახევრად წარმართებმა, მასში ძველი სიმბოლოსადმი საკუთარი განწყობილება შეიტანეს. და შედეგად, მცირე ხნის გასვლის შემდეგ, ჭეშმარიტი რწმენისაგან განდგომილების განვითარებასთან ერთად, [ჯვრის] აღქმა ისე დაიწყეს, როგორც მესიის სიმბოლოსი. და ის, რასაც ოდესღაც სრულიად სხვა მნიშვნელობა გააჩნდა - ტაუ, ჯვრის ნიშანი, თამუზის, ცრუ მესიის უდაო ნიშანი, სრულიად გაუჯდა ახალს».
ამგვარად, ისტორიკოსთა დასკვნების თანახმად, სამბოლოიანი ჯვარი-"ტაუ", რომელიც ფართოდ იყო ცნობილი ეგვიპტურ კულტებში, ეგვიპტის ადრეული ქრისტიანების მიერ იქნა დასესხებული იმავე ჯვარი-"ანხისა" და ოთხბოლოიანი ჯვრის პარალელურად. შემდგომ "ტაუ"-ჯვარმა კიდევ უფრო დიდი წონა მიიღო საეკლესიო ტრადიციაში, ეგვიპტური წარმოშობის, ბერ-მონაზვნობის დამფუძნებლის, ანტონი დიდის (IV ს) წყალობით. მიიჩნევა, რომ ანტონიმ 40 წელი იცხოვრა განმარტოებით მთაზე წითელ ზღვასთან ახლოს, და საკუთარი რწმენის რელიგიური სიმბოლოს სახით ჯვარი-"ტაუ" აიღო შეიარაღებაში. ამ მიზეზის გამო Т-ფორმის ჯვარმა კიდევ ერთი სახელწოდება მიიღო - "ანტონის ჯვარი", ანუ "ანტონისეული ჯვარი".ისევე როგორც კოპტების მიერ პოპულარიზებული სხვა ეგვიპტური საკულტო სიმბოლოების შემთხვევაში, "ტაუ"-ჯვარი დროთა განმავლობაში რომის იმპერიის სხვა ნაწილებში მდებარე ქრისტიანულ თემებშიც აღწევს. ამგვარად, მისი სიმბოლოს ხილვა შესაძლებელია ზოგიერთი საფლავების ქვებზე რომის კატაკომბებში, სადაც, როგორც მიიჩნევა, ქრისტიანები იყვნენ დამარხული.
ზოგიერთ მონოგრამებზე "ხი-რო", ნათლად ჩანს ქრისტეს სახელის პირველი ორი ბერძნული ასოს შეერთება "ტაუ"-ჯვრის ტანზე.
გარდა მონოგრამისა "ხი-რო", ქრისტიანობაში თანდათანობით მონოგრამის კიდევ ერთი სახეობა იძენდა გავრცელებას, რომელსაც პირობითად "სტაუროგრამა" ეწოდებოდა. ის წარმოადგენდა ასოების "ტაუ" და "რო"-ს შერწყმას. საკუთარი გამოყენება ქრისტიანულ პრაქტიკაში სტაუროგრამამ III საუკუნის დასაწყისში ჰპოვა. "ხი-რო"-სგან განსხვავებით, სტაუროგრამა ქრისტეს სახელის ასოებს კი არ აერთიანებდა, არამედ მის მიზანს, როგორც მიიჩნევა, ჯვარცმული იესოს ვიზუალიზაცია წარმოადგენდა. შესაბამისად, ეს იდეა აბსოლუტურად იდენტურია, ზემოთ უკვე გაჟღრერებული დასკვნისა, კოპტი ქრისტიანების მიერ "გასულიერებული" ჯვარი-"ანხის" ასოციაციის შესახებ, რომლის ფორმის ასოცირებაც მათ შეიძლება ქრისტესთან მოეხდინათ. და მართლაც, სტაუროგრამა სასწაულად ჰგავს "ანხს", პრაქტიკულად მის ფორმებს იმეორებს:"ტაუ"-ს სიმბოლიკა ეკლესიის ბიზანტიური პერიოდის დროსაც რჩება, რისი ნახვაც XI საუკუნის შემორჩენილ მანუსკრიპტებზეა შესაძლებელი, სადაც "წმინდანები" გამოსახულნი არიან ინიციალი "Т"-ს შესაბამისად.
XII-XIII საუკუნეებში იგივე "ტაუ"-ჯვარი გახდა ბერი-ფრანცისკანელების კათოლიკური ორდენის განმასხვავებელი ნიშანი, რომლებიც "წმინდა ფრანცისკე სიზელის" მიმდევრები არიან.
ამ "გაქრისტიანებული" ძველეგვიპტური საკულტო სიმბოლოს ხილვა დღემდე შეიძლება ზოგიერთ ევროპულ ეკლესიებზე.
რამდენად სწრაფად იქცა ეგვიპტური ჯვარი ეკლესიის სიმბოლოდ?
კოპტური საეკლესიო ტრადიცია ჩაჭიდებულია გადმოცემას იმის შესახებ, რომ ქრისტიანობა ეგვიპტეში I საუკუნეში სახარების დამწერმა მარკოზმა ჩაიტანა და ალექსანდრიაში პირველი ეკლესია დააფუძნა. რა თქმა უნდა, ეგვიპტის ევანგელიზაციაში თავად მარკოზის როლთან დაკავშირებით სკეპტიციზმის სერიოზული წილი არსებობს. მიუხედავად ამისა, იმაში, რომ უკვე სამოციქულო პერიოდშივე შეიძლება ეგვიპტეში სასიხარულო ცნობას გაეჟღერა, ეჭვის შეტანა ძნელია, თუ იმას გავითვალისწინებთ, რომ ახალ აღთქმაში მოიხსენიება თუნდაც იგივე "აპოლოსი, წარმოშობით ალექსანდრიელი. მან კარგად იცოდა წმინდა წერილები... ზეპირგადმოცემით ჰქონდა ნასწავლი იეჰოვას გზა" (საქმეები 18:24,25). თავის მხრივ მოციქული პავლე ამბობდა, რომ "სასიხარულო ცნობა... რომელიც ექადაგა ყველა ქმნილებას ცისქვეშეთში", რაც აგვღვძრავს, რომ არც მაშინდელი ეგვიპტის ტერიტორია გამოვრიცხოთ (კოლოსელები 1:23).
როგორც უკვე ვთქვით განყოფილებაში "ეგვიპტე ელინიზირებული", მისი დედაქალაქი ალექსანდრია ფილოსოფიური ცოდნის ცენტრის სახელით იყო სახელგანთქმული, სადაც რომის სამყაროს ყველაზე სახელოვანი მოაზროვნეები იყრიდნენ თავს. ეგვიპტის წარმართული რელიგიური კულტურის ათასწლიანმა ისტორიულმა პლასტმა, გამრავლებულმა მძლავრი ბერძნული ელინიზაციის სამ საუკუნეზე, ყველაზე განსხვავებული სწავლებებისა და კულტურების სინკრეტიზმის უნიკალური გამოცდილება უზრუნველყო. რომიც კი ვერ შეძლებდა ეგვიპტესთან შედარებას რელიგიური იდეების სიმბიოზთა შექმნის შესაძლებლობებში. (მარტო მხოლოდ ღმერთი სერაპისის ბერძნულ-ეგვიპტური კულტი რად ღირს!) როგორც საკუთარ ნაშრომში დეკანოზმა იოანე მეიენდორფმა აღნიშნა, "ალექსანდრიაში აღმოსავლური, ეგვიპტური და ბერძნული კულტურების შერევამ ახალ ცივილიზაციას მისცა დასაბამი, რომელმაც საკუთარ თავში შეითვისა სრულიად განსხვავებული ელემენტები" ("პატრისტიკული ღვთისმეტყველების საწყისები").
შემდგომ ეს სამწუხარო დიდებას მოუტანს ეგვიპტეს, როგორც მთელი რიგი ცრუ სწავლებებისა და პრაქტიკების გენერატორს, რომელიც მან დანარჩენ ქრისტიანულ სამყაროს გადასცა - კერძოდ: ბერ-მონაზვნობა, ხატწერა, ღვთისმშობლის კულტი, "ნაკურთხი წყალი", აღარაფერს ვამბობთ გნოსტიციზმზე, რომელმაც ასე ძლიერ დაჰკრა ქრისტიანობას და სამუდამო კვალი დატოვა მასში. როგორც შეგვეძლო მივხვედრილიყავით, ჯვრის საკრალური სიმბოლოც თავდაჯერებულად შევიდა ამ სიაში.
ისტორიკოსი ა.ს. კოვალეცი, როდესაც ხაზს უსვამს "ცენტრალურ გარემოებას და წამყვან როლს, რომელსაც ერის დასაწყისში ელინისტურ მსოფლიოში ალექსანდრია თამაშობდა", აღნიშნავს: "იმის დიდი ალბათობა არსებობს, რომ ქრისტიანობა მთელი ეგვიპტის ტეროტორიაზე უშუალოდ იქიდან გავრცელდა" ("ადრეული ქრისტიანობა ეგვიპტეში").
"ზუსტად ახალი წელთაღრიცხვის I საუკუნეში, ალექსანდრიაში დაიწყო ეგვიპტის ქრისტიანიზაცია" ("Древо. ღია მართლმადიდებლური ეკციკლოპედია).
"ალექსანდრიულ ეკლესიას არასოდეს უცდია საკუთარი ავტორიტეტის სამოციქულო წარმომავლობით გამყარება. როგორც ჩანს, ალექსანდრიაში არასოდეს არცერთი მოციქული არ ყოფილა, თუმცა კი არსებობს გადმოცემა იმის შესახებ, რომ იქაური ეკლესია სახარების დამწერი მარკოზის მიერ იქნა დაფუძნებული...
თავდაპირველად ალექსანდრიული საღვთისმეტყველო სკოლა ფართო ენციკლოპედიურ განათლებას იძლეოდა, ბერძნული ფილოსოფიური ცოდნის ჩათვლით... ზუსტად აქ, ალექსანდრიულ სკოლაში დაიწყეს ღვთისმეტყველებმა ეკზეგის (განმარტება) მხოლოდ და მხოლოდ ალეგორიული მეთოდების გამოყენება. წმინდა წერილის «ალექსანდრიული» ალეგორიზაციის საინტერესო შემთხვევას ვხვდებით «ბარნაბას წერილში» (ფსევდო-ბარნაბა), სადაც ნამდვილად შეიძლება განვრცობილი განმარტების ტენდენციის აღნიშვნა, რომელსაც ხანდახან რეალობასთან საერთო არაფერი აქვს, – იმ მეთოდის ბოროტად გამოყენების ტენდენცია, რომელიც ალექსანდრიის სკოლის მრავალ ეგზეგეტს ახასიათებდა" (დიაკვანი იოანე მეიენდორფი "პატრისტიკული ღვთისმეტყველების საწყისები").
აქ ჩვენ ვუახლოვდებით მნიშვნელოვან დეტალს, რომელსაც, ყველაფრის გათვალისწინებით, ნაკლები ყურადღება ექცევა. როდესაც საუბარი იმას შეეხება, I საუკუნის მოციქულთა თაობის ქრისტიანები იესო ქრისტეს სასიკვდილო იარაღის ფორმას მართლა ისე აღიქვავდნენ თუ არა როგორც ჯვარს (ოთხბოლოიანი ან Т-ს ფრომის), მაშინ საეკლესიო ტრადიციების მომხრეები აუცილებლად მოიშველიებენ ე.წ. "ეკლესიის მამების" ჩვენამდე მოღწეულ ზოგიერთ გამონათქვამებს, რომლებშიც ასე თუ ისე მაინც არის ნახსენები ეს გეომეტრიული ფორმები. ახმოვანებენ ისეთ საეკლესიო მოღვაწეებს როგორებიც იყვნენ კლიმენტი ალექსანდრიელი, ორიგენე, იუსტინე ფილოსოფოსი, მინუციუს ფელიქსი, ტერტულიანე, კვიპრიანე კართაგენელი და ასევე "ბარნაბა" (ანუ "ფსევდო-ბარნაბა"). ერთ შემთხვაში მათი გამოთქმები შეეხება ჯვარცმის აღწერას "ჯვრის" სახით, სხვა ემთხვევებში - საუბარია ე.წ. "ქრისტეს ნიშნის", ანუ ჯვრის ნიშნის ახლადშობილი პრაქტიკის გამოყენებაზე. ასეთ მოსაზრებებში მთავარი აქცენტი იმაზე კეთდება, რომ ყველა ეს პირი საკუთარ ნაშრომებს წერდნენ ჯერ კიდევ ახ.წ. II-III საუკუნეებში. ამის საფუძველზე კეთდება დასკვნა: ჯვრის სიმბოლოს ქრისტიანები იმაზე დიდი ხნით ადრე სცემდნენ თაყვანს, ვიდრე 313 წელს იმპერატორი კონსტანტინე აღიარებდა მათ კანონიერად.
თუმცა, რა მნიშვნელოვანი ინფორმაცია რჩება ამ დროს ყურადღების მიღმა (შეგნებულად ან შეუგნებლად)?
როგორც უკვე შეგვეძლო დავრწმუნებულიყავით აშკარა ისტორიული ფაქტების საფუძველზე, ეგვიპტელი კოპტი-ქრისტიანები სრული სიმსუბუქით ავსებდნენ ახლადშეძენილ რწმენას მათი კულტურისთვის დამახასიათებელი საკრალური სიმბოლოებით, რომლებსაც ეგვიპტის მისტიკური კულტებიდან სესხულობდნენ. თანაც, ასეთ ძირითად ნიშნად ეგვიპტური ჯვარი იქცა, რომელიც ფარაონთა რელიგიაში უკვდავებას და საიქიო სამყაროში გადარჩენას ასიმბოლოებდა. კოპტებმა მხოლოდ მისი წმინდა მნიშვნელობის "პროლონგირება" მოახდინეს, და მას "ქრისტიანული" აზრობრივი შეფუთვა გაუკეთეს. ამგვარი მიდგომა სრულიად შეესაბამებოდა ეგვიპტის ალექსანდრიული საღვთისმეტყველო სკოლის მეთოდიკას, რომელმაც წარმართულ-ფილოსოფიური გაგებებისა და ტერმინების დახელოვნებულად განმარტება და მათი "ქრისტიანული" დოქტრინებისადმი გამოყენება ისწავლა.
თუმცა რა შეხება ჰქონდათ ამ გარემოებასთან ზემოთ მოხსენიებულ საეკლესიო ლიდერებს? ყველაზე უშუალო! პრაქტიკულად ყველა მათგანი "ჩრდილოეთაფრიკული" ქრისტიანობის წარმომადგენლები იყვნენ, ტერიტორიის, რომელიც, პირველ რიგში, ეგვიპტურ (ალექსანდრიულ) და კართაგენის ეკლესიებს მოიცავდა. (ალექსანდრია და კართაგენი რომის შემდეგ უმსხვილესი ქალაქები იყვნენ იმპერიაში). თანაც, ჩრდილოეთ აფრიკაში ქრისტეს შესახებ სწავლება ეგვიპტის მეშვეობით ჩავიდა.
"აფრიკაში ქრისტიანობა პირველად ეგვიპტეში დამკვიდრდა, და, როგორც ჩანს, ეს უკვე მოციქულთა პერიოდშივე მოხდა" (ფილიპ შაფი "ქრისტიანული ეკლესიის ისტორია, ტომი II. ნიკეამდელი ქრისტიანობა. ახ.წ. 100 — 325 წ.").
კართაგენი, რომელიც დროთა განმავლობაში შესამჩნევი ქრისტიანული ცენტრი გახდა, ქრისტიანულ სწავლებას ეგვიპტეზე გაცილებით გვიან გაეცნო. "ქრისტიანობა კართაგენში მხოლოდ II საუკუნის ბოლოს მოხვდა", - გვატყობინებს ისტორიკოსი ჯეიმს ნორტი ("ეკლესიის ისტორია"). როგორც მიიჩნევა, კართაგენში ახალი რწმენის შესახებ ალექსანდრიული წარმოშობის ეგვიპტელი ქრისტიანების წყალობით მოისმინეს.
"ქრისტიანობის გავრცელება ხმელთაშუა ზღვის აფრიკულ ნაპირზეც მიმდინარეობდა მის ორ «შუქურასთან» — ალექსანდრიასა და კართაგენთან ერთად", - აღნიშნავს ისტორიკოსი ადალბერ-გუსტავ ამანი. კართაგენზე საუბრისას, ის წერს, რომ წმინდა ავგუსტინეს სიტყვების თანახმად, "სასიხარულო ცნობა აქ აღმოსავლეთიდან მოხვდა... ამ მხარეში პირველად სახარება ერთერთი სატვირთო გემით იქნა ჩატანილი, რომელიც პალესტინიდან, ეგვიპტიდან ან სირიიდან ჩავიდა, თუ უფრო ადრე არ მოხვდა ის სახმელეთო მარშრუტით ეგვიპტის ან ლიბიის გავლით" (ადალბერ-გუსტავ ამანი "პირველი ქრისტიანების ყოველდღიური ცხოვრება 95-197").
მართლაც, ალექსანდრია და კართაგენი, ხმელთაშუა ზღვის ჩრდილოეთაფრიკული სანაპიროს უმსხვილესი ქალაქები, მჭიდროდ კრავდნენ ერთმანეთთან როგორც საზღვაო, ასევე სახმელეთო სავაჭრო გზებს. როგორც შედეგი, "ნავიგაცია აიოლებდა სახარების ქადაგების საქმეს", - აღნიშნავს ისტორიკოსი. ეს ბევრ რამეში ხდის ნათელს კართაგენში საეკლესიო სკოლის შემდგომ გაჩენას, რომელიც ცნობილი იყო როგორც ალექსანდრიული, თავისი ენაწყლიანი ორატორებითა და მწერლებით, რომლებიც დოქტრინალურ სარბიელზე შრომობდნენ. რაღა თქმა უნდა, რომ ალექსანდრიული ეკლესიის ასეთ გავლენას შეუძლებელია საკუთარი კვალი არ დაეტოვა კართაგენელი საეკლესიო მოაზროვნეების შეხედულებებზე.
მაშ ასე, კიდევ ერთხელ გავამახვილოთ ჩვენი ყურადღება უკვე ნაცნობ სახელებზე:
"ბარნაბას წერილი" (II საუკუნე, ალექსანდრია, ეგვიპტე)
კლიმენტი ალექსანდრიელი (II-III საუკუნე, ალექსანდრია, ეგვიპტე)
ორიგენე (II-III საუკუნე, ალექსანდრია, ეგვიპტე)
ტერტულიანე (II-III საუკუნე, კართაგენი, ჩრდილოეთ აფრიკა).
კვიპრიანე კართაგენელი (III საუკუნე, კართაგენი, ჩრდილოეთ აფრიკა)
როგორც შეგვიძლია დავინახოთ, იმ ნაშრომების ავტორებს, რომლებშიც ჯვრის ფორმაა ნახსენები, ზუსტად იმ საეკლესიო ტრადიციასთან ჰქონდათ უშუალო შეხება, რომელიც ეგვიპტურ ქრისტიანობაში გაჩნდა და შემდეგ რომის იმპერიის სხვა ოლქებში გავრცელდა. გასაკვირი არ არის, რომ ეკლესიის ისტორიკოსი ერლ ე. კერნსი საკუთარ წიგნში საუბრობს "წარმართული ფილოსოფიის ელემენტებზე, რომელიც ასე შესამჩნევია ორიგენესა და კლიმეტი ალექსანდრიელის ნაშრომებში" ("ქრისტიანობის გზებით").
"II საუკუნის ქრისტიანი აპოლოგეტები მოქცევამდე განათლებული ბერძენი ფილოსოფოსები ან ორატორები იყვნენ", - წერს ისტორიკოსი ფილიპ შაფი, და აზუსტებს, რომ საკუთარი ახალშეძენილი რელიგიური შეხედულებების დასაცავად ისინი "თავის საერო ცოდნასა და განათლებას იყენებდნენ". კლიმენტი ალექსანდრიელის შესახებ ისტორიკოსი ამბობს, რომ "მისი ღვთისმეტყველება — წამოადგენს არა ერთ მთლიანს, არამედ ნამდვილი ქრისტიანული ელემენტების აბურდულ ეკლექტიკურ ნაზავს მრავალრიცხოვან სტოიკურ, პლატონურ და ფილონისეულ ნაწილაკებთან... აქედანაა მისი სიახლოვე წარმართულ მისტერიულ კულთებთან, გნოსტიკურ საიდუმლოებებთან" ("ქრისტიანული ეკლესიის ისტორია, ტომი II. ნიკეამდელი ქრისტიანობა. ახ.წ. 100 — 325 წ.").
"კლიმენტის თანახმად, ქრისტიანული სწავლების ჭეშმარიტებების ნაწილი წარმართობაში იყო მოქცეული, და ფილოსოფიასა და სახარებას შორის სრული დაპირისპირებულობა არ არსებობდა – ორივე მათგანი უმაღლესი ჭეშმარიტების მიღწევისკენ ილტვოდნენ" (დიაკვანი იოანე მეიენდორფი "პატრისტიკული ღვთისმეტყველების საწყისები").
ე.წ. "ბარნაბას წერილთან" (ანუ "ფსევდო-ბარნაბას") დაკავშირებით, რომლის ავტორიც ასევე მოიხსენიებს ჯვრის ფორმას, სპეციალისტები შემდეგს აღნიშნავენ:
"თუ ავტორის სიმბოლური და ტიპოლოგიური განმატებებისადმი მიდრეკილებას გავითვალისწინებთ, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ის ალექსანდრიის მკვიდრი იყო. ხოლო რაც შეეხება ნაწარმოების დათარიღებას, მეცნიერთა უმრავლესობა მიიჩნევს: წერილის საერთო ტონი მათ აიძულებს ის II საუკუნის პირველ ნახევარს მიაკუთვნონ" (ბრიუს მ. მეცგერი "ახალი აღთქმის კანონი").
"ეგრეთ წოდებულმა ბარნაბას წერილმა, რომელიც II საუკუნეში იუდაურ-ქრისტიანულ კულტურულ გარემოში გაჩნდა, რომელშიც ერთმანეთში აირია სრულიად განსხვავებული გავლენები და სადაც უდაო ავტორიტეტით ფილონი სარგებლობდა, ებრაელი, გამოჩენილი ალექსანდრიელი ფილოსოფოსი, სინათლე, დიდი ალბათობით, მანაც ალექსანდრიაში იხილა, რითაც აიხსნება ნაწილობრივ ის, თუ რატომ აფასაბდა ამ წერილს ასე ძალიან ქალაქის ყველა თეოლოგი" (ადალბერ-გუსტავ ამანი "პირველი ქრისტიანების ყოველდღიური ცხოვრება 95-197").
"სავსებით შესაძლებელია, რომ ავტორი მოქცეული იუდეველი იყო ალექსანდრიიდან..., თუ იმას გავითვალისწინებთ, რომ ის იცნობდა იუდაურ ლიტერატურას და, როგორც ჩანს, ფილონს და ძველი აღთქმის განმარტების მის ალეგორიულ მეთოდს. წერილმა პირველ რიგში პოპულარობა ეგვიპტეში მოიპოვა, და ყველაზე მეტად მას იქ აფასებდნენ... მკითხველები ძირითადად ქრისტიანობაში მოქცეული ეგვპტელი და აღმოსავლელი იუდეველები იყვნენ" (ფილიპ შაფი "ქრისტიანული ეკლესიის ისტორია, ტომი II. ნიკეამდელი ქრისტიანობა. ახ.წ. 100 — 325 წ.").
მარცხენა მხარეს განთავსებულ ილუსტრაციაზე ჩვენ კიდევ ერთხელ შეგვიძლია ვიხილოთ თვალსაჩინო მაგალითის სახით ეგვიპტის ალექსანდრიელი ქრისტიანების საფლავის სტელა, რომელზეც მათი რწმენის სიმბოლოა წარმოდგენილი - გასულიერებული წარმართული ჯვარი-"ანხი", რომლის ასოცირებასაც მკვდრეთით აღმდგარ ქრისტესთან აკეთებდნენ. განა უნდა გაგვაკვირვოს იმან, რომ ეგვიპტელი საეკლესიო "მამები", რომელთა რელიგიური შეხედულებებიც თავიდან მოცემულ გარემოში იქნა ჩამოყალიბებული, საკუთარ ნაშრომებში რომ ამ იდეების დეკლარირებას განაგრძობდნენ? განა უცნაურია, რომ წარმოდგენები ეგვიპტური ჯვრის საკრალური სიბოლოს შესახებ, ამ საქმოსნების ავტორიტეტის წყალობით, ალექსანდრიის ეკლესიიდან დანარჩენ საეკლესიო თემებში გავრცელდა? ასეთ შეხედულებებს შემდგომ სხვა ქრისტიანებიც იტაცებდნენ; რის გამოც წარმართული კულტიდან დასესხებული ცდომილება "საყოველთაოდ მიღებული ჭეშმარიტება" ხდებოდა.ასევე, ჯვრის შესახებ მოიხსენიებდა იუსტინე ფილოსოფოსი (II საუკუნე), რომლის შესახებაც ფილიპ შაფი ამბობს, რომ ის იყო "ეკლეკტიკოსი რომელიც ფილოსოფოსობდა, უმეტესად პლატონისადმი მიდრეკილებით, რომელსაც ის გაცილებით უფრო ხშირად ციტირებს, ვიდრე სხვა ნებისმიერ კლასიკურ ავტორს. მისთვის, სიტყვის თავისუფალი გაგებით, შეგვეძლო ქრისტიანი პლატონისტი გვეწოდებინა. მასზე აგრეთვე გავლენას ახდენდა სტოიციზმი" (ფილიპ შაფი "ქრისტიანული ეკლესიის ისტორია, ტომი II. ნიკეამდელი ქრისტიანობა. ახ.წ. 100 — 325 წ.").
კიდევ ერთი საეკლესიო მოღვაწე, რომელიც ასევე წერდა ჯვრის შესახებ - მინუციუს ფელიქსი (II-III საუკუნე) - წარმოშობით ჩრდილოეთ აფრიკიდან იყო, და ეს ფაქტი ბევრ რამეს განმარტავს.
"ალექსანდრია, რომელიც შესაძლოა მილიონ მაცხოვრებელს ითვლიდა, სიდიდით რომის იმპერიის მეორე ქალაქი და მისი პირველი სავაჭრო ცენტრი გახლდათ თავისი სავაჭრო კანტორებისა და ფინანსური ბრუნვების წყალობით. მისი ორმაგი პორტი, შიდა და გარე, შორეულ არაბეთსა და ინდოეთს აკავშირებდა მიწებთან, რომლებიც ხმელთაშუა ზღვის წყლებით ირეცხებოდა, და ორი სამყაროს დამაკავშირებელი ხიდი იყო. მისი გავლით გადიოდა ტრანზიტით სპილოს ძვალი აფრიკიდან, გუმფისი და სანელებლები არაბეთიდან, ბამბა და აბრეშუმი ინდოეთიდან. ეს უზარმაზარი ქალაქი ჩრდილოეთ აზიასთან ხმელეთითაც იყო დაკავშირებული და ზღვითაც" (ადალბერ-გუსტავ ამანი "პირველი ქრისტიანების ყოველდღიური ცხოვრება 95-197").
ეგვიპტის ალექსანდრია იყო ერთადერთი ბუნებრივი დამაკავშირებელი კვანძი ჩრდილოეთ აფრიკას, მცირე აზიასა და ევროპას შორის. ალექსანდრიის სტრატეგიული მნიშვნელობა, რომელიც უზრუნველყოფილი იყო როგორც მისი ტერიტორიული ადგილმდებარეობით, იმპერიის დანარჩენ ნაწილებთან ვაჭრობის გაცილებით განვითარებული სისტემითა და საკომუნიკაციო გზებით, და ასევე "სამეცნიერო-ფილოსოფიური ცენტრის" კოლოსალური ავტორიტეტით, რომელიც მაშინდელი მსოფლიოს მოაზროვნეების მთავარ თავშეყრის ადგილად იქცა, - ყოველივე ამან ხელსაყრელი პირობები შექმნა ალექსანდრიული ეკლესიის ფილოსოფიურ-ქრისტიანული სისტემის, რომის იმპერიის სხვა დანარჩენ თემებში გავრცელებისათვის.
"ალექსანდრიაში ბევრი იუდეველი იყო. ის აღმოსავლეთის ლიტერატურულ და სავაჭრო ცენტრს წარმოადგენდა, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის დამაკავშირებელ რგოლს. იქ იყო შეკრებილი უმსხვილესი ბიბლიოთეკა; იქ შევიდა მჭიდრო კონტაქტში იუდაური აზროვნება ბერძნულ აზროვნებასთან, მოსეს რელიგია კი — პლატონისა და არისტოტელეს ფილოსოფიასთან. იქ წერდა ფილონი, ...და მის ნაშრომებს, ალექსანდრიელი ეკლესიის მამების მეშვეობით, ქრისტიანულ ეგზეგეტიკაზე დიდი გავლების მოხდენა ელოდა მომავალში [...] ალექსანდრიის (და საერთოდ ჩრდიოეთ აფრიკის) საღვთისმეტყველო სკოლებმა, უკვე III საუკუნის შუა პერიოდში ჩაყარეს საძირკველი ბერძნული და ლათინური ეკლესიების ღვთისმეტყველებისათვის" (ფილიპ შაფი "ქრისტიანული ეკლესიის ისტორია, ტომი II. ნიკეამდელი ქრისტიანობა. ახ.წ. 100 — 325 წ.").
"ალექსანდრია ამიერიდან გახდა შუქურა, რომელიც აღმოსავლეთსა და დასავლეთს, განსაკუთრებით კი — რომს უნათებდა" (ადალბერ-გუსტავ ამანი "პირველი ქრისტიანების ყოველდღიური ცხოვრება 95-197").
ჯვრის "წარმართულ-ქრისტიანული" მეტამორფოზის ყველაზე ადრეული ტენდენცია, როგორც ჩანს, II საუკუნის შუა პერიოდში გამოჩნდა. და ეს შემთხვევითი როდია, თუ იმას გავითვალისწინებთ, რომ უკვე იდგა არა "მოციქულთა პერიოდი", არამედ დრო, როდესაც წმინდა წერილის გაფრთხილება სრულდებოდა განდგომილებასთან დაკავშირებით (საქმეები 20:29,30; 1 იოანე 2:18,19).
ასევე უნდა შეგახსენოთ კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორის შესახებ, რომელიც II საუკუნის ქრისტიანებისთვის საკუთარი სულიერი პოზიციების დათმობის მიზეზი გახდა. 132-136 წლებში, იმპერატორი ადრიანეს მმართველობის წლებში იუდეველების აჯანყება მოხდა, რამაც რომის ხელისუფლების მხრიდან უძლიერესი ანტიებრაული დევნები გამოიწვია. რადგან ქრისტიანები იმავე ღმერთს ემსახურებოდნენ, რომელსაც იუდეველები, იგივე წერილები მიაჩნდათ წმინდად, რომელიც იუდეველებს, ხოლო მათი წინამძღოლი იესო, იუდეველი მესია იყო, რომის თვალში ქრისტიანები მყარად ასოცირდებოდნენ იუდაიზმთან, რაც მათ სახელმწიფო მანქანის მხრიდან იმავე დარტყმის ქვეშ აყენებდა. ამან ქრისტიანებში "დაცვითი რეაქცია", და როგორც შედეგი - ანტიიუდაური რიტორიკის მკვეთრი აფეთქება გამოიწვია ("ბარნაბას წერილი" - ამის ტიპიური მაგალითია).
ზუსტად ამ პერიოდში მიმართავს ქრისტიანული ეკლესია მთელ რიგ კარდინალურ ქმედებებს, რომელთა მიზანსაც, როგორც ჩანს, საზოგადოებისთვის იმის დანახვება წარმოადგენდა, თუ რა უკიდურესად არიან დისტანცირებულნი იუდეველების შეხედულებებისა და რწმენისაგან. კერძოდ, წმინდა წერილების (სეპტუაგინტის) ქრისტიანი გადამწერები ტექსტებიდან შლიან ღვთის სახელის ებრაულ ვარიანტს და მას ტრადიციული "უფლითა" და "ღმერთით" ანაცვლებენ. იმავე პერიოდში იღებენ უფლის გახსენების საღამოს (უფლის სერობის) აღსანიშნავი თარიღის გადატანის გადაწყვეტილებას, რათა ქრისტიანებს იმავე საღამოს არ აღენიშნათ ის, რომელ საღამოსაც იუდეველები აღნიშნავდნენ პასექს, რომლის თარიღიც, წმინდა წერილით თანახმად, ყოველთვის 14 ნისანზე მოდიოდა.
იუდაიზმი ტრადიციულად გაურბოდა რელიგიური მიზნებისთვის რაიმე სახის გამოსახულებების გამოყენებას. ქრისტიანებმა კი, პირიქით, განსაკუთრებული ნიშნებისა და სიმბოლოების გამოყენების ტენდენცია გამოავლინეს. თანაც, ამის მიზეზი მხოლოდ რწმენით თავისიანების გამორჩევის სურვილი კი არ იყო, არამედ საკუთარი თავის იუდეველებისაგან ვიზუალურად გამოცალკევება. ამასთან დაკავშირებით ჯვრის გამოსახულება ზუსტად ის გამოდგა, რაც სჭირდებოდათ. მაგალითად, III საუკუნის დასაწყისში ტერტულიანე წერს:
"ყოველგვარი წარმატებისა და წინ გადადგმული ნაბიჯისას, ყოველი შესვლისა და გასვლისას, როდესაც ტანზე ან ფეხზე ვიცმევთ, ბანაობის თუ საჭმლის მიღების წინ, სანათების ანთებისას ან ძილის წინ, დაჯდომისას თუ რაიმე საქმის დაწყების წინ, ჩვენ ჩვენს შუბლზე ჯვრის ნიშანს გადავისახავთ". (თუმცა, შემდგომ ისევ თავად ტერტულიანე აღიარებს: "თუ ამ თუ სხვა მისი მსგავსი სწავლებების წმინდა წერილით დადასტურებას მოითხოვ, ვერავითარ [ასეთ დადასტურებას] ვერ იპოვი..."; "გვირგვინის შესახებ", III,IV).როგორც ამ სიტყვებიდან ჩანს, II-III საუკუნის ქრისტიანები განსაკუთრებით არ მალავდნენ საკუთარ რელიგიურ კუთვნილებას და საკმაოდ აქტიურად უკეთებდნენ მას დემონსტრირებას "შუბლზე ჯვრის გამოსახვის" სახით.
ამ "ქრისტიანული" რიტუალის შესახებ საუბრისას ერთი დაზუსტება უნდა გაკეთდეს: დროის იმ პერიოდში ქრისტიანულმა ეკლესიამ პრაქტიკაში დანერგა არა თანამედროვე ე.წ. მთელ სხეულზე "პირჯვრის გადაწერა" შუბლის, მუცლისა და მხრების შეხებით, არამედ ჯვრის პირობითი გამოსახვა შუბლზე. ამასთანავე, თავად ტერტულიანეს სიტყვებიდან ჩანს, რომ ასეთი რიტუალი შეესაბამებოდა იმ რიტუალურ ნიშანს, რომელიც რომის იმპერიაში ღვთაება მითრას კულტში იყო პოპულარული და რომელმაც საკუთარი გავრცელება ქრისტიანობის გაჩენამდე დიდი ხნით ადრე მიიღო. «მითრა იქ ნიშნებს ხაზავს საკუთარი მეომრების შუბლებზე», - წერს ტერტულიანე («ერეტიკოსთა წინააღმდეგ პრესკრიფციის შესახებ»). ეს რა ნიშნები იყო მითრას თაყვანისმცემელთა "შუბლებზე", რაც, ტერტულიანეს სიტყვების თანახმად, "საკერპო მისტერიებში ყველაზე წმინდა საიდუმლოებების მიბაძვას" წარმოადგენდა? პასუხს ისტორიკოსები იძლევიან:
"ჯვრის ნიშანს მითრას თაყვანისმცემლები ატარებდნენ შუბლზე […] ტაუ-ჯვარი ეხატა მითრას მისტერიის თითოეულ მონაწილეს" (ინნა სმირნოვა «ჯვრის საიდუმლო ისტორია»)."ამ მისტიკურ ასო "ტაუ"-ს აწერდნენ შუბლებზე მათ, ვინც მისტერიის დროს წყალში ჩაძირვის ინიციაციის რიტუალში მონაწილეობდა, და გამოიყენებოდა სრულიად განსხვავებულ შემთხვევებში, როგორც ყველაზე წმინდა სიმბოლო... ტერტულიანეს ენა იმას გულისხმობს, რომ მისტერიის დროს ჩაძირვის ინიციაციაში მონაწილეები შუბლზე ზუსტად ისევე იღებდნენ ნიშანს, როგორც აფრიკის ქრისტიანები ტერტულიანეს სიცოცხლეში, რომლებიც ნათლობის რიტუალის დროს შუბლზე ჯვრის ნიშანს ისახავდნენ [...] როგორც ჩანს, ეს წარმართული სიმბოლო [ჯვარი] პირველად ეგვიპტის ქრისტიანულ ეკლესიაში გაჩნდა, ისევე როგორც მთლიანად აფრიკაში. ტერტულიანეს მესამე საუკუნის შუა პერიოდით დათარიღებული სიტყვები გვიჩვენებს, თუ რა ძლიერ იყო ამ დროს კართაგენის ეკლესია ძველი საფუარით დასნებოვნებული. ამ წარმართული სიმბოლოთი განსაკუთრებით ძლიერ ეგვიპტე იყო დასნებოვნებული, რომელიც არასოდეს ყოფილა ბოლომდე ევანგელიზირებული" (ალექსანდრე ხისლოპი «ორი ბაბილონი»).
"მეორე საუკუნის დასასრულს და მესამე საუკუნის დასაწყისში ჯვრის თაყვანისცემა იმდენად იყო გავრცელებული, რომ ამის შესახებ უკვე წარმართებმაც იცოდნენ", - აღნიშნავდა საეკლესიო არქეოლოგიის პროფესორი ა.პ. გოლუბცოვი ("ჯვრის გამოსახულების ისტორიიდან").
ამგვარი სახით ცნობილ ისტორიულ მონაცემებს შემდეგ დასკვნამდე მივყავართ: ჯვრის თაყვანისცემამ, რომელიც ეგვიპტელმა ქრისტიანებმა წინანდელი ადგილობრივი ღვთაებებისა და ფარაონების კულტებიდან დაისესხეს და საკუთარ ახალ რწმენას მოარგეს, პოპულარიზაცია ალექსანდრიული საღვთისმეტყველო სკოლის სახელგანთქმული "მამების" სახით ჰპოვა. მათმა საეკლესიო ავტორიტეტმა და წარმართული სიბრძნის წმინდა წერილთან შეთავსების ალეგორიული ილეთების გამოყენების ტენდენციამ, ხელი შეუწყო რომის იმპერიის სხვა საეკლესიო თემების მიერ, ერთ დროს უშუალოდ წარმართული ნიშნის, "ქრისტიანული" სიმბოლოს სახით მიღებას. მალევე ჯვარი მორწმუნეების გაგებაში იესო ქრისტეს სასიკვდილო იარაღი ხდება და თავის "გაქრისტიანებულ" საკრალურ მნიშვნელობას იძენს.
გნოსტიკური ფესვები
მაშ ასე, ისტორიული მონაცემების თანახმად, უკვე ახ.წ. II საუკუნეში ე.წ. ეგვიპტელი ქრისტიანები, რომლებიც წინაპართა რელიგიის უძლიერესი გავლენის ქვეშ იმყოფებოდნენ, წარმართული კულტებიდან მათთვის კარგად ნაცნობი ჯვრის ნიშნით შეიარაღდნენ. ალექსანდრიელმა ეკლესიის "მამებმა", რომლებიც ელინისტურ ფილოსოფიას ეთაყვანებოდნენ და პლატონური სიბრძნის ვირტუოზული გამოყენებისაკენ ილტვოდნენ ქრისტიანული შეხედულებების ახსნის საქმეში, საკუთარი ძალები მოახმარეს რომის იმპერიის დანარჩენ "ქრისტიანულ ველზე" ამ სიმბოლოს პოპულარიზებას. ამგვარად, ჯვრის ნიშანი ატაცებული და მიღებული იქნა სხვა ეკლესიების მიერ, როგორც წმინდა სიმბოლო.
თუმცა ეს II საუკუნეა. და I საუკუნეში რა ხდებოდა? რა არის ცნობილი ამ პერიოდის შესახებ ეგვიპტის ქრისტიანობის ისტორიაში?
როგორც წინათ უკვე ვთქვით, გვიანმა კოპტურმა ეკლესიამ მიმართა გადმოცემას, თითქოსდა ქრისტეს სწავლება ეგვიპტის დედაქალაქ ალექსანდრიაში, სახარების დამწერმა მარკოზმა ჩაიტანა. თუმცა, ე.წ. ორთოდოქსალური ეკლესიაც კი დიდი სკეფსისით უყურებს ამ ლეგენდას. აშკარაა, რომ ახალმა რწმენამ პოპულარობა თავიდან ალექსანდრიაში ჰპოვა, იქ, სადაც იმ დროს ჩრდილოეთ აფრიკულ რეგიონში ყველა ახალ იდეასა და სწავლებებს ახმოვანებდნენ. თუმცა, არსებობს თუ არა რაიმე ზუსტი დოკუმენტალური მტკიცებულებები ამასთან დაკავშირებით?
"ეგვიპტის ქრისტიანიზაციის ისტორია საკმაოდ ნისლით მოცული და ნაკლებად შესწავლილია", - გვატყობინებს ისტორიკოსი ა.ს. კოვალეცი, და ყურადღებას ამახვილებს "ეგვიპტეში ქრისტიანობის გავრცელების ისტორიის წერილობითი მტკიცებულებების ნაკლებობაზე" ("ადრეული ქრისტიანობა ეგვიპტეში").
"ეგვიპტის ადრეული ქრისტიანობის საიმედო ისტორიისთვის (დემეტრიუსის ეპისკოპოსობამდე) მკვლევარს პრაქტიკულად არ გააჩნია მასალა და იძულებულია მხოლოდ ჰიპოთეზებით დაკმაყოფილდეს" (ა.ლ. ხოსროევი "ადრეული ქრისტიანობის ისტორიიდან ეგვიპტეში").
"როდის და რა გარემოებებში გაჩნდა ქრისტეს სასიხარულო ცნობა პირველად ეგვიპტეში? დოკუმენტური მტკიცებულებების არარსებობის გამო რთულია ამ პრობლემაზე შუქის მოფენა და სიმართლის - გამოგონილისაგან გარჩევა" (ადალბერ-გუსტავ ამანი "პირველი ქრისტიანების ყოველდღიური ცხოვრება 95-197").
როგორც ვხედავთ, ეგვიპტეში ქრისტიანობის გამოჩენის დროისა და გარემოებების შესახებ, თანამედროვე ისტორიკოსებისათვის პრაქტიკულად არაფერია ცნობილი. სამაგიეროდ სხვა რამაა ცნობილი. და ამ სხვას სახელად "გნოსტიციზმი" ჰქვია.
"ახალი ერის პირველი საუკუნეების ჯიუტი სინკრეტიზმის ყველაზე ღრმა, ყველაზე მრავალმხრივი და ისტორიულად ყველაზე საინტერესო მოვლენას გნოსტიციზმი წარმოადგენდა... გნოსტიციზმი (ბერძ. gnosticos – "შემეცნებითი") – ესაა რელიგიურ-ფილოსოფიური სწავლება, რომელიც I-II საუკუნეებში გაჩნდა გამოსყიდვის მიზნით ღვთაებრივი ხორცშესხმის იდეის, იუდაური მონოთეიზმისა და წარმართული რელიგიების - ანტიკური, ბაბილონური, სპარსული, ეგვიპტური და ინდური - პანთეისტიკური წყობის ნიადაგზე... გნოსტიციზმი იქცა ახალი, ქრისტიანული რელიგიის, მითოლოგიასთან და ელინიზმის ფილოსოფიასთან დაკავშირების ფორმად" (ა.ფ. ლოსევი "ანტიკური ფილოსოფიის ისტორია").
გნოსტიციზმი წარმოადგენდა არა რომელიმე ერთიან სწავლებას, არამედ ალბათ უფრო განსხვავებული რელიგიური შეხედულებებისა და ფილოსოფიურ-მისტიკური სკოლების ბობოქარ ნაკადს, რომლებიც ხშირად ერთმანეთს ეწინააღმდეგებოდნენ. ალბათ, გნოსტიციზმის განსაკუთრებულ განმასხვავებელ ნიშანს წარმოადგენდა ყველაზე განსხვავებული რელიგიური მოსაზრებების, ანტიკურ გარემოში პოპულარული ნეოპლატონისტური სახის მიმართულებებთან შერევა. განა უნდა გაგვაკვირვოს იმან, რომ გნოსტიციზმმა ყველაზე ნაყოფიერი ნიადაგი იპოვა თავისი განვითარებისთვის ეგვიპტის ალექსანდრიაში, სადაც ჯერ კიდევ ქრისტიანობის გამოჩენამდე იყო ცნობილი საკუთარი ნეოპლატონისტური სკოლა? (აქედან გასაგები ხდება, თუ ახ.წ. II საუკუნეში ალექსანდრიაში გაჩენილმა "ქრისტიანულმა სკოლამ", ცნობილი ტრადიციის მიყოლით, რატომ გაითქვა სახელი განმარტების ანალოგიური ალეგორიული მეთოდითა და ელინისტური ფილოსოფიის გამოყენებით).
"გნოსტიციზმის გაჩენის პრობლემა რჩება ერთერთ ყველაზე სადაო საკითხად ახალი ერის პირველი საუკუნეების რელიგიის ისტორიაში, თუმცა მტკიცებულებების მთელი რიგი იმის სასარგებლოდ მეტყველებენ, რომ ამ მოვლენის წყაროების ძებნა ალექსანდრიის ქრისტიანობამდელ გნოსტიკურ ელინიზირებულ იუდაიზმშია საჭირო (ფილონ ალექსანდრიელი)" (ა.ლ. ხოსროევი "ადრეული ქრისტიანობის ისტორიიდან ეგვიპტეში").
"გნოსტიციზმის უდიდესი აყვავება ზუსტად ეგვიპტეში მოხდა" ("Древо". ღია მართლმადიდებლური ბიბლიოთეკა).
გასაკვირი არ არის, რომ, მრავალი ისტორიკოსის აზრით, ზუსტად ეგვიპტე გახდა მისტიკური გნოსტიციზმის სამშობლო, სადაც აღმოსავლეთის რელიგიური შეხედულებები შეითვისა და ბერძნულ ფილოსოფიასთან მათი სინთეზირება მოახდინა. თანაც, გნოსტიკური სწავლებების ფორმირებასა და პრაქტიკაში გამოყენების განსაკუთრებული როლი კოპტებს ეკუთვნოდათ. ისტორიკოსი ს.ვ. ლიტვინენკო ახ.წ. II - IV საუკუნეებს უწოდებს «ეგვიპტეში გნოსტიციზმის გაჩენისა და გავრცელების პერიოდს». ის ასევე აღნიშნავს: «ეგვიპტეში გნოსტიციზმის ისტორიის ძირითადი წყაროების ჯგუფს კოპტური გნოსტიკური ლიტერატურა წარმოადგენს» («გნოსტიციზმი ეგვიპტეში: გენეზისი და ევოლუცია II-IV საუკუნეებში»).
ისტორიკოსები იძულებულნი არიან ასეთი დასკვნა გააკეთონ: თავისი ჩამოყალიბების დღიდან, ეგვიპტურმა ქრისტიანობამ, რომელიც ალექსანდრიული ეკლესიით იყო წარმოდგენილი, ელინიზმის ფილოსოფია შეითვისა, რითაც შემდგომი გნოსტიკური იდეებისა და პრაქტიკებისთვისაც მოამზადა ნიადაგი.
"იუსტინე წამებულის დროიდან მოყოლებული პლატონიზმის ფილოსოფია განაგრძობდა ქრისტიანულ ღვთისმეტყველებაზე როგორც პირდაპირი, ასევე ირიბი გავლენის მოხდენას... ამის დანახვა განსაკუთრებით კლიმენტი ალექსანდრიელთან და ორიგენესთან, და ნეტარ ავგისტინესთანაც კი შეგვიძლია, რომელიც აღიარებდა, რომ ამ ფილოსოფიამ წარმოუდგენლად ააგიზგიზა მისი გრძნობები", - წერს ისტორიკოსი ფილიპ შაფი. ის ასევე შენიშნავს: "ალექსანდრიულმა კატეხეტიკურმა სკოლამ თავისებური ღვთისმეტყველება წარმოშვა, რომლის ყველაზე განსწავლული და ორიგინალური წარმომადგენლებიც იყვნენ კლიმენტი და ორიგენე... ერთმა საკუთარი იდეები სხვადასხვა იდეებიდან დაისესხა, მეორე კი პლატონიზმის გზას მისდევდა, თუმცა ორივე ქრისტიანი ფილოსოფოსი და საეკლესიო გნოსტიკოსი იყო... ასევე მდგომარეობდა საქმე გნოსტიკურ ერესთან დაკავშირებით. ალექსანდრიელები მას მთლიანად არ განიკითხავდნენ, არამედ აღიარებდნენ გაცილებით ღრმა რელიგიური ცოდნისადმი ლტოლვას, რომელიც მის სათავეში იდო, და ამ მოთხოვნილების დაკმაყოფილებას თავად ბიბლიის მეშვეობით ცდილობდნენ... ცდილობდნენ რა გამოცხადებისა და ფილოსოფიის ერთმანეთთან შერიგებას, მისი წარმომადგენლები, ისევე როგორც ფილონი, მრავალ უცხო ელემენტებს იყენებდნენ, განსაკუთრებით პლატონური ხასიათის" (ფილიპ შაფი "ქრისტიანული ეკლესიის ისტორია, ტომი II. ნიკეამდელი ქრისტიანობა. ახ.წ. 100 — 325 წ.").
"იუსტინე წამებულის დროიდან მოყოლებული პლატონიზმის ფილოსოფია განაგრძობდა ქრისტიანულ ღვთისმეტყველებაზე როგორც პირდაპირი, ასევე ირიბი გავლენის მოხდენას... ამის დანახვა განსაკუთრებით კლიმენტი ალექსანდრიელთან და ორიგენესთან, და ნეტარ ავგისტინესთანაც კი შეგვიძლია, რომელიც აღიარებდა, რომ ამ ფილოსოფიამ წარმოუდგენლად ააგიზგიზა მისი გრძნობები", - წერს ისტორიკოსი ფილიპ შაფი. ის ასევე შენიშნავს: "ალექსანდრიულმა კატეხეტიკურმა სკოლამ თავისებური ღვთისმეტყველება წარმოშვა, რომლის ყველაზე განსწავლული და ორიგინალური წარმომადგენლებიც იყვნენ კლიმენტი და ორიგენე... ერთმა საკუთარი იდეები სხვადასხვა იდეებიდან დაისესხა, მეორე კი პლატონიზმის გზას მისდევდა, თუმცა ორივე ქრისტიანი ფილოსოფოსი და საეკლესიო გნოსტიკოსი იყო... ასევე მდგომარეობდა საქმე გნოსტიკურ ერესთან დაკავშირებით. ალექსანდრიელები მას მთლიანად არ განიკითხავდნენ, არამედ აღიარებდნენ გაცილებით ღრმა რელიგიური ცოდნისადმი ლტოლვას, რომელიც მის სათავეში იდო, და ამ მოთხოვნილების დაკმაყოფილებას თავად ბიბლიის მეშვეობით ცდილობდნენ... ცდილობდნენ რა გამოცხადებისა და ფილოსოფიის ერთმანეთთან შერიგებას, მისი წარმომადგენლები, ისევე როგორც ფილონი, მრავალ უცხო ელემენტებს იყენებდნენ, განსაკუთრებით პლატონური ხასიათის" (ფილიპ შაფი "ქრისტიანული ეკლესიის ისტორია, ტომი II. ნიკეამდელი ქრისტიანობა. ახ.წ. 100 — 325 წ.").
"ყველა ჩვენი წყარო იმის შესახებ მოწმობს, რომ ალექსანდრიული ქრისტიანობა (თავის მრავალიცხოვან გამოვლინებებში) სულ თავიდანვე იმყოფებოდა პლატონიზმის დიდი გავლენის ქვეშ. ამის დანახვა შეიძლება არა მხოლოდ ელიტარულ (იქნება ეს კლიმენტი ალექსანდრიელისა და ერიგენეს საეკლესიო ქრისტიანობა თუ ველანტინის გნოსტიციზმი), არამედ საშუალო დონეზეც, რომელზეც ქრისტიანობის განსხვავებულ ფორმებს შორის განსხვავებები უფრო მეტად მოტკეპნილი იყო. პლატონისტურად შეფერადებულ განსაკუთრებულ რელიგიურ ენას თავის ნაწარმოებებში იყენებდნენ არა მხოლოდ ალექსანდრიელი ქრისტიანები, არამედ წარმართი ფილოსოფოსებიც ანუ ფილოსოფიის მოყვარული ხალხი (მაგალითად, ჰერმეტისტები), და იუდეველები (სოლომონის სიბრძნის ანონიმი ავტორი, ფილონი)"
"[ისტორიკოსი] ვალტერ ბაუერი შემდეგ დასკვნამდე მიდის, რომ ქრისტიანობის სამი მთავარი ცენტრი — ედესა, ალექსანდრია და მცირე აზია — პირველი ორი საუკუნის განმავლობაში ერეტიკულები იყო, ორთოდოქსიამ კი იქ მოგვიანებით ჩააღწია. სულ თავიდანვე ერთადერთი ორთოდოქსალური ცენტრი რომი იყო... ამგვარი სახით, ადრეული ქრისტიანობის ეპოქაში მისი მრავალრიცხოვანი და არამდგრადი ფორმებით, მრავალრიცხოვანი, მრავალფეროვანი და ხშირად რომის საპირისპირო ტენდენციებით , რომმა შეძლო ქრისტიანობის განსაზღვრული ფორმის დაფიქსირება და დადგენა, რომელმაც ორთოდოქსიის სახელი მიიღო, რომლის ფონზეც ყველა დანარჩენ მიმდინარეობებს ერესები ეწოდა" (მირჩა ელიადე "რწმენისა და რელიგიური იდეის ისტორია").
"ვ. ბაუერის მიერ გამოთქმული იქნა უკიდურესი თვალსაზრისი იმის შესახებ, რომ ეგვიპტის მრავალ რეგიონში გნოსტიკური «ერესები» იყო ქრისტიანობის თავდაპირველი და ერთადერთი ფორმები და არა «ორთოდოქსიიდან» წამოსული, რომელიც მოგვიანებით იქმნება და მყარდება რომის ეკლესიის გავლენით. მკვლევარი ამტკიცებს, რომ «ლეგენდა» მოციქული მარკოზის, როგორც სამოციქულო მემკვიდრეობის ალექსანდრიული ხაზის ფუძემდებლის შესახებ და დიმიტრიმდე (189–232) მოღვაწე ათი ალექსანდრიელი ეპისკოპოსის სია, რომელიც ევსების მოჰყავს (Hist. Eccl. 26. 16; 2. 24; 3. 14, 21), ფიქტიურად უნდა ჩაითვალოს. თავისი ჰიპოთეზის მტკიცებულების სახით ბაუერს ის გარემოება მოჰყავს, რომ ალექსანდრიული ქრისტიანობის II საუკუნის პირველი ნახევრის (I საუკუნის ქრისტიანობაზე კიდევ უფრო ნაკლებია ცნობილი) ერთადერთი წარმომადგენლები, რომელთა შესახებაც ჩვენამდე ასე თუ ისე ნათელმა ცნობებმა მოაღწია, ზუსტად გნოსტიკოსები იყვნენ — ვასილიდე და მისი ვაჟი ისიდორე, ვალენტინი, კარპოკრატე და სხვები […] ინტელექტუალური გარემოს სინკრეტულობა, რომელშიც ალექსანდრიული ქრისტიანობა იბადებოდა, საშუალებას გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ წარმოდგენები მართლაც არ იყო მკაცრად დოგმატიზირებული და სტატიკური და ძალიან განსხვავდებოდა იქიდან გამომდინარე, მაგალითად, თუ როგორი განათლება ჰქონდათ თემის წევრებს. იგივე ეხება ქვეყნის პერიფერიასაც, სადაც ქრისტიანობამ იმავე იუდაურ-ელინისტური არხებით შეაღწია, მაგრამ სადაც არ იყო მარეგულირებელი ცენტრი ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი ეკლესიის (II ს. ბოლოსთვის) და მისი მეტნაკლებად განათლებული წარმომადგენლების სახით. სხვა, ალექსანდრიულთან შედარებით, გაცილებით «ორთოდოქსალური» ქრისტიანობა იქ ვერსაიდან მოხვდებოდა…" (ა.ს. კოვალეცი "ადრეული ქრისტიანობა ეგვიპტეში").
«III—IV საუკუნეების ქრისრიანობასაც კი ჯერ კიდევ შეხების ბევრი წერტილები ჰქონდა გნოსტიციზმთან» (ს.ვ. ლიტვინენკო «გნოსტიკური კოსმოგონიური და ასტროლოგიური წარმოდგენების ფესვები»).
ჩვენ არ დავიწყებთ ეგვიპტის გნოსტიკური სკოლების სხვადასხვა სწავლებების განხილვას, თუმცა ყურადღებას გავამახვილებთ გნოსტიკოსების მიერ გამოყენებულ სიმბოლიკაზე. სიმბოლოკას კი მათთვის უდიდესი მნიშვნელობა გააჩნდა.
"ალექსანდრიაში ორთოდოქსალურ ქრისტიანებსაც და გნოსტიკოს-ერეტიკოსებსაც ძალიან უყვარდათ მისტიკური სიმბოლიზმი", - აღნიშნავს საეკლესიო ისტორიკოსი ფილიპ შაფი ("ქრისტიანული ეკლესიის ისტორია, ტომი II. ნიკეამდელი ქრისტიანობა. ახ.წ. 100 — 325 წ.").
ეს გარემოება, კერძოდ, ირეკლება ე.წ. გნოსტიკურ "ფილიპეს სახარებში" (ახ.წ. III საუკუნე), სადაც შემდეგი მტკიცებულების ხილვაა შესაძლებელი:
«ჭეშმარიტება ქვეყნიერებაზე მოვიდა არა შიშველი, არამედ სიმბოლოებითა და სახეებით შემოსილი. ის მას სხვაგვარად ვერ მიიღებს [...] რადგან ჭეშმარიტების საიდუმლოებები სიმბოლოებში და სახეებშია გახსნილი» (67,124).
ეგვიპტური გნოსტიციზმის ერთერთ ძირითად სიმბოლოს ჯვარი წარმოადგენდა. და მნიშვნელოვანი ისაა, რომ გნოსტიკოსები ჯვარს სრულიად საკუთარი რელიგიური შეხედულებების შესაბამისად მიიჩნევდნენ.
"ჯვარი ფასდებოდა როგორც ერთერთი მათი [გნოსტიკოსთა] საკუთარი უმნიშვნელოვანესი რელიგიური სიმბოლო" (პ.ი. მალკოვი "ჯვრის სიმბოლიკა ქრისტიანობასა და გნოსტიციზმში").
«გნოსტიციზმს, როგორც რელიგიურ სისტემას, მაგიური ტრადიცია გააჩნია, რომლის გამოცალკევებაც, მითუმეტეს კოპტური მაგიური ტრადიცისაგან, რთულია. გნოსტიკოსები ინვოკაციის, მაგიური ნიშნების ხატვისა და გნოსტიკური ღმერთების სახელების გახმოვანების განსაკუთრებულ სისტემას იყენებდნენ … გნოსტიციზმს ჰქონდა საკუთარი რიტუალი და იკონოგრაფიული ელემენტები, რომლებიც ქრისტიანულ კულტთან და ელინისტურ მაგიურ პრაქტიკებთანაა დაკავშირებული. გნოსტიკოსთა რიტუალისტიკა… საერთო ჯამში ორთოქსალური ქრისტიანობის რიტუალურ პრაქტიკას ჰგავდა» (ს.ვ. ლიტვინენკო «გნოსტიციზმი ეგვიპტეში: გენეზისი და ევოლუცია II-IV საუკუნეებში»).
მოდით იმ გამოსახულებებს დავაკვირდეთ, რომლებიც გნოსტიკოსთა მისტიკურ სიმბოლოებს შეიცავენ.
ზემოთ მოყვანილ ილუსტრაციაზე, მარცხნივ, გამოსახულია საკულტო გნოსტიკური პერსონაჟი აბრაკსასი. მის ხელში ჩვენ ვხედავთ ჩვენთვის კარგად ნაცნობ ეგვოპტურ ჯვარ-"ანხს". აღსანიშნავია, რომ გამოსახულებაზე ასევე მოცემულია ორი ბერძნული ასო "ალფა" და "ომეგა", რომლებსაც ქრისტიანულ თემატიკასთან აიგივებენ. მარჯვენა მხარეს გამოსახულია სხვა გნოსტიკური სიმბოლო - ურობოროსი (გველი, რომელიც საკუთარ კუდს კბენს), რომლის ცენტრშიც ასევე ჯვარი-"ანხია" განთავსებული. ჰანს ბიდერმანის «სიმბოლოების ენციკლოპედია»-ში და ხორხე ლუის ბორხესის «გამოგონილი არსებების წიგნში» მოცემული ცნობების თანახმად, «გველის გამოსახულება, რომელიც საკუთარ კუდს კბენს, პირველად ეგვიპტეში იქნა აღმოჩენილი». გნოსტიკოსებმა, ეს საკრალური სიმბოლო ეგვიპტის რელიგიური კულტებიდან დაისესხეს ისევე, როგორც ჯვრის ნიშანი, და ის საკუთარ რელიგიურ სამსახურში ჩააყენეს.
ამავდროულად გნოსტიციზმი არ აპირებდა საკუთარ თავში "ჩაკონსერვებას". როგორც ჩანს, თავად მისი, როგორც რელიგიური მოძრაობის არსი, მიმართული იყო სხვა დანარჩენ რელიგიურ და ფილოსოფიურ სწავლებებში შეღწევისკენ და მათი საკუთარ თავზე მორგებისკენ. სხვადასხვა სახის გნოსტიკოს იდეოლოგებს და მოაზროვნეებს, საკუთარი იდეები ეგვიპტიდან რომის იმპერიის სხვა რეგიონებში გაჰქონდათ. და რა თქმა უნდა, მათ ეს იდეები ქრისტიანულ თემებშიც შეჰქონდათ.
"II საუკუნის ერთერთი ყველაზე ცნობილი გნოსტიკოსი ვალენტინი იყო. ის ეგვიპტეში დაიბადა, საკუთარი საქმიანობა ალექსანდრიაში დაიწყო; დაახლოებით II საუკუნის შუა პერიოდში (130 და 160 წლებს შორის) რომში ასწავლიდა. რომის ქრისტიანულმა თემმა არ მიიღო ვალენტინის სწავლებები, თუმცა ეგიპტეში, მცირე აზიასა და იტალიის ზოგიერთ ქალაქებში მას საკმაო რაოდენობის მომხრეები ჰყავდა" (ი.ს. სვენციცკაია "ადრეული ქრისტიანობა: ისტორიის ფურცლები").
ყურადღება მივაქციოთ გნოსტიციზმის გავრცელებისა და ქრისტიანობაზე ზემოქმედების პრობლემის აღწერას, რომელსაც პროფესორი და ისტორიკოსი მიხეილ პოსნოვი აკეთებს:
"ნორჩი ქრისტიანული თემების გარშემო წარმართული და იუდაური გნოსისის მჭიდრო წრე იყო შეკრული, რომელიც ანტიკური სინკრეტისტული მოძრაობის ერთერთ მთავარ განშტოებას წარმოადგენდა. სრულიად ბუნებრივი და მოსალოდნელიც კი იყო, რომ იუდაური და წარმართული სამყაროს გნოსტიკური მოძრაობა ქრისტიანობაში შეიპარებოდა და იქ დაიწყებდა გაფუებას. და მართლაც ასე მოხდა. იუდეველები და წარმართები, რომლებიც ქრისტიანობას იღებდნენ, ბოლომდე უარს არ ამბობდნენ თავის წინანდელ შეხედულებებზე. ერთნი უცოდინარობის გამო, სხვებს კი — ქრისტიანობაში არაგულწრფელი მოქცევის შედეგად, საკუთარი შეხედულებები მოჰქონდათ ახალ რელიგიაში და ერთ შეხედულებებს მეორეს ურევდნენ. გასაკვირი არ არის, რომ ქრისტიანული რელიგიის მიმდევრებს შორის ისეთი პირებიც აღმოჩნდებოდნენ, რომლებიც გნოსტიკური სულით იყვნენ განმსჭვალულნი. ზოგიერთი ქრისტიანის "შეცდომაში შესვლას" ჩვენ უკვე მოციქულების წერილებში ვხვდებით… თუმცა, ახ.წ. I საუკუნეში "ყალბი გნოსისი" ჯერ კიდევ საკმაოდ შემთხვევით, სპორადიულად ჩნდება. მხოლოდ ქრისტიანული ერის II საუკუნეში, თავად ქრისტიანობის მხრიდან შექმნილი ხელსაყრელი პირობებისას, რომელმაც საკუთარი დამოკიდებულება განსაზღვრა იუდაიზმთან და წარმართობასთან მიმართებით, იუდეო-წარმართული გნოსისი ქრისტიანულ სწავლებას ერწყმის და წარმოიქმნება უზარმაზარი და ძლიერი გნოსტიკური მოძრაობა, რომელიც ეკლესიას შეედავა არსებობის უფლებისათვის [...] გნოსტიკოსთა შორის მრავალი ინტელექტუალი და ფილოსოფიურად განათლებული ადამიანი იყო — ზუსტად მათი დახმარებით სცადა გნოსტიციზმმა ქრისტიანობის ძირითადი წყაროების უზურპაცია... გნოსტიციზმმა ისინი საკუთარი შინაარსით აავსო და ქრისტეს ნამდვილ სწავლებად გაასაღა... მან ქრისტიანული საიდუმლოებების საკუთარ მისტერიებთან ასიმილირება დაიწყო — და რიტუალურ მხრესაც ძალიან ფართოდ იყენებდა" (მ.ე. პოსნოვი «II საუკუნის გნოსტიციზმი და ქრისტიანობის მასზე გამარჯვება»)."ამგვარად, მეცნიერთა იმ დასკვნების გათვალისწინებით, რომ პირველ საუკუნეებში ალექსანდრიის ქრისტიანული ცენტრი მნიშვნელოვნად იყო დაზიანებული გნოსტიკური ერესებით, ისევე როგორც სხვა მრავალი ქრისტიანული თემი ეგვიპტეში, მკაფიო განსაზღვრულობა ჩნდება მთელი რიგი საკითხების გაგებაში. გასაგები ხდება, თუ რატომ აღმოჩნდნენ ეგვიპტელი ქრისტიანი-კოპტები მიდრეკილნი წარმართული საკულტო ნიშნების, საკუთარი სიმბოლოების სახით დასესხებისაკენ. ეს ასევე ნათელს ხდის იმას, თუ რატომ საუბრობდნენ ალექსანდრიელი ქრისტიანი "მამები" საკუთარ ნაშრომებში ჯვრის შესახებ, როგორც "ქრისტიანულ" სიმბოლოზე. ალექსანდრიის, როგორც ფილოსოფიური აზრისა და სხვადასხვა რელიგიებისა და კულტურების შერწყმის ადგილის ტრადიციული თავისებურება, იდეალური იყო გნოსტიკური სწავლებების აყვავებისა და შემდგომი გავცელებისათვის. ამას კი თავის მხრივ შეუძლებელია თავად ალექსანდრიის ქრისტიან მასწავლებლებზე არ მოეხდინა გავლენა, რომლის სკოლაც თავიდანვე შენდებოდა წმინდა წერილებთან ფილოსოფიურ-ელინისტური სიბრძნის შეთავსების პრინციპით. მოკლედ, ასეთი მგვრგვინავი ნარევისგან კარგი ვერაფერი გამოვიდოდა. როგორც შედეგი, ეგვიპტე ალექსანდრიელი მასწავლებლების სახით, მთელი რიგი ცრუსწავლებებისა და ცრუპრაქტიკების ექსპორტიორი გახდა, რომლებიც, ქრისტიანულ სამყაროში მისი ავტორიტეტული მდგომარეობის წყალობით, თანდათანობით მაშინდელი მსოფლიოს სხვა თემებშიც იქნა მიღებული.
დასკვნა
მაშ ასე, საეკლესიო ტრადიციაში ჯვრის სომბოლოს გაჩენის საკითხის გამოკვლევა შემდეგი დასკვნების გაკეთების საშუალებას გვაძლევს:
1. ჯვარი არ წარმოადგენდა მოციქულთა პერიოდის (ახ. წ. I ს.) ქრისტიანების სიმბოლოს.
2. ჯვარს ათასწლეულების განმავლობაში იყენებდნენ პრაქტიკაში ძველი ეგვიპტის წარმართულ კულტებში.
3. ჯვარი ახ.წ. II საუკუნეში მისტიკური კულტებიდან დასესხებული იქნა ქრისტიანი-კოპტების მიერ, რომლებმაც ჯვრის საკულტო მნიშვნელობის საკუთარ შეხედულებებთან ადაპტირება მისაღებად მიიჩნიეს.
4. ახ.წ. II საუკუნეში, ეგვიპტის ალექსანდრიაში ყალიბდება ცნობილი "ქრისტიანული" სკოლა, რომელიც ქრისტიანობაში წარმართული და ნეოპლატონური იდეების საკუთარი მეთოდიკითაა ცნობილი.
5. დროის იმავე პერიოდში, ეგვიპტეში ძალას იკრებს გნოსტიციზმი, რომლის ერთერთ სიმბოლოსაც ასევე ჯვარი წარმოადგენს. გნოსტიციზმი საკუთარ გავლენას ახდენს ალექსანდრიელი ქრისტიანების რელიგიურ შეხედულებებსა და პრაქტიკაზე.
6. ყველაზე ავტორიტეტული ალექსანდრიელი მასწავლებლები (კლიმენტი ალექსანდრიელი და ორიგენე) და ასევე ჩრდილოეთაფრიკული ქრისტიანული სკოლის სხვა სახელოვანი წარმომადგენლები (ტერტულიანე, კვიპრიანე კართაგენელი) საკუთარ ნაშრომებში პოპულარიზებას უწევენ ჯვარს, როგორც რწმენის სიმბოლოს.
7. ამ "ეკლესიის მამების" ნაშრომების ავტორიტეტის წყალობით, ჯვრის, როგორც "ქრისტიანული" სიმბოლოს იდეა თანდათანობით რომის იმპერიის სხვა საეკლესიო თემებშიც აღიქმება.
8. მას შემდეგ, რაც ახ.წ. IV საუკუნეში, ქრისტიანობა რომის იმპერიის სახელმწიფო რელიგია ხდება, ჯვარი იმპერიული ეკლესიის ოფიციალური სიმბოლოს მნიშვნელობას იძენს.
"ფრთხილად იყავით: შეიძლება ვინმემ გაგიტაცოთ ფილოსოფიითა და ფუჭი ცდუნებით, რომლებიც ეთანხმება ადამიანთა ადათ-წესებსა და ქვეყნიერების პრინციპებს და არა ქრისტეს" (კოლოსელები 2:8).
-----------------------------------------------
ნათარგმნია: sergeiivanov.blogspot.com
ნათარგმნია: sergeiivanov.blogspot.com
Комментариев нет:
Отправить комментарий